ការបោះឆ្នោតប្រធានាធិបតីសហរដ្ឋអាមេរិចឆ្នាំ ២០២៤ នឹងក្លាយជាការបោះឆ្នោតប្រធានាធិបតីលើកទី ៦០ ដែលនឹងប្រព្រឹត្តទៅនាខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ ២០២៤។ អ្នកបោះឆ្នោតនឹងជ្រើសរើសប្រធានាធិបតី និងអនុប្រធានាធិបតីសម្រាប់រយៈពេលបួនឆ្នាំ។ ប្រធានាធិបតីដែលកំពុងកាន់អំណាច លោក Joe Biden សមាជិកនៃគណបក្សប្រជាធិបតេយ្យ កំពុងឈរឈ្មោះសម្រាប់ការបោះឆ្នោតឡើងវិញ។ ស្របជាមួយគ្នានេះដែរ អតីតប្រធានាធិបតី​លោក Donald Trump ដែល​ជា​សមាជិក​នៃ​គណបក្ស​សាធារណរដ្ឋ​កំពុង​ឈរ​ឈ្មោះ​សម្រាប់​ការ​បោះ​ឆ្នោត​ឡើង​វិញ​សម្រាប់​អាណត្តិ​ទី​ពីរ​ផងដែរ។

អ្នកឈ្នះនៃការបោះឆ្នោតនេះគ្រោងនឹងប្រកាសនៅថ្ងៃទី ២០ ខែមករា ឆ្នាំ ២០២៥ ស្របពេលនឹងការបោះឆ្នោតព្រឹទ្ធសភាសហរដ្ឋអាមេរិក និងសភាសហរដ្ឋអាមេរិក។ ចំណែករដ្ឋមួយចំនួនក៏នឹងរៀបចំការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសសមាជិកសភា និងនីតិបញ្ញត្តិរដ្ឋផងដែរ។​ ការបោះឆ្នោតប្រធានាធិបតីលើកនេះ អាចនឹងមានបេក្ខជនលេចធ្លោ ៣​ រូបរួមមាន លោក Donald Trump នៅគណបក្សសាធារណរដ្ឋ, លោក Joe Biden នៅគណបក្សប្រជាធិបតេយ្យ; និង លោក Robert F. Kennedy Jr., Scion នៃគ្រួសារ Kennedy បោះឆ្នោតជាឯករាជ្យ (Independent)។ ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយ លោក Joe Biden និង​ លោក​ Donald Trump ក៏នៅតែមានសំឡេងលេចធ្លោជាបេក្ខជនឈរឈ្មោះដទៃទៀត។​

ការប្រកួតប្រជែងរវាងលោក Joe Biden និងលោក​ Donald Trump

ដើម្បីវិភាគទៅលើការប្រកួតប្រជែងតំណែងប្រធានាធិបតីរវាងលោក​ Joe Biden និងលោក Donald Trump យើងគួរសង្កេតមើលទៅលើសកម្មភាពនៃបេក្ខជនទាំងពីរ, គោលនយោបាយ និងមតិពីសាធារណ:ជនដោយផ្អែកលើស្ថានភាពបច្ចុប្បន្ន។

បើក្រឡេកមើលពីស្ថានភាពជាច្រើនឆ្នាំរបស់លោក Trump កន្លងមកនេះ លោកប្រឈមមុខនឹងការចោទប្រកាន់នៅក្នុងសំណុំរឿងព្រហ្មទណ្ឌធំៗចំនួនបួនដែលនឹងដំណើរការក្នុងពេលដំណាលគ្នាជាមួយនឹងប្រតិទិនបោះឆ្នោតឆ្នាំ ២០២៤។ ក្នុងនាមជាអតីតប្រធានាធិបតីអាមេរិកដំបូងគេដែលត្រូវបានចោទប្រកាន់ នេះសរបញ្ជាក់នូវភាពអវិជ្ជមានសម្រាប់ស្ថានភាពរបស់គាត់ ដូច្នេះវាពិបាកក្នុងការព្យាករណ៍ពីផលប៉ះពាល់ពិតប្រាកដនៃការចោទប្រកាន់ទៅកាន់លោក Trump។ ទោះបីជាគាត់នឹងត្រូវកាត់ទោសក៏ដោយ លោក Trump នឹងនៅតែមានសិទ្ធិឈរឈ្មោះ ហើយពិតជាអាចលើកលែងទោសខ្លួនឯងពីការចោទប្រកាន់របស់សហព័ន្ធ (ទោះបីជាមិនមែនជារដ្ឋ) ប្រសិនបើលោក Trump ជាប់ឆ្នោត។

លោក Trump ប្រឈមមុខនឹងការចោទប្រកាន់ចំនួន ៤ ករណីទាក់ទងនឹងការប៉ុនប៉ងរបស់គាត់ដើម្បីលុបចោលលទ្ធផលបោះឆ្នោតឆ្នាំ ២០២០ ដោយប្រើការអះអាងមិនពិតនៃការជ្រៀតជ្រែកដែលបណ្តាលឱ្យមានការវាយប្រហារនៅថ្ងៃទី៦ ខែមករាលើវិមាន Capitol របស់សហរដ្ឋអាមេរិក។ ក្រុមច្បាប់របស់លោក Trump បានដាក់ពាក្យសុំឱ្យករណីនេះច្រានចោលដោយហេតុផលអភ័យឯកសិទ្ធិ ដោយតុលាការកំពូលទំនងជាត្រូវធ្វើសេចក្តីសម្រេចបន្ទាប់ពីដំណើរការបណ្តឹងឧទ្ធរណ៍។ បន្ទាប់មកលោក Trump ត្រូវបានចោទប្រកាន់នៅក្នុងដំណើរការព្រហ្មទណ្ឌចំនួនបួនដាច់ដោយឡែកពីគ្នា – ប្រឈមនឹងការចោទប្រកាន់ពីបទឧក្រិដ្ឋសរុបចំនួន ៩១ ។ ជាមួយនឹងការចោទប្រកាន់នីមួយៗ លោក Trump បានឃើញការកើនឡើងនៃចំនួនការស្ទង់មតិបឋមរបស់គាត់ទៅវិញ។

បើក្រឡេកទៅមើលគោលនយោបាយរបស់លោក Donald Trump និង លោក​ Joe Biden មានការអនុវត្តនផ្សេងគ្នាដោយលោក Donald Trump អនុវត្តនូវគោលនយោបាយ Isolationism ដែលមានការផ្ដាច់ខ្លួនពីភាពជាដៃគូមួយចំនួនកំឡុងពេលកាន់តំណែងរបស់គាត់។ រដ្ឋបាលរបស់លោក Trump មានការដកខ្លួនចេញពីភាពជាដៃគូអន្តរប៉ាស៊ីហ្វិក សន្ធិសញ្ញា INF, UNHRC និង UNESCO ព្រមទាំងកិច្ចព្រមព្រៀងទីក្រុងប៉ារីស។ នេះក៏បានបង្កជាក្ដីព្រួយបារម្ភរបស់សម្ព័ន្ធមិត្តសហរដ្ឋអាមេរិកពីការត្រឡប់មកវិញរបស់លោក Donald Trump។ ខណៈពេលដែលគោលនយោបាយការបរទេសរបស់លោក Biden អាចទទួលបានសញ្ញាល្អពីអ្នកគាំទ្ររបស់គាត់ទាំងនៅក្នុងប្រទេស និងសម្ព័ន្ធមិត្តរបស់សហរដ្ឋអាមេរិកនៅបរទេស ជាពិសេសអ្នកដែលព្រួយបារម្ភអំពីលោក Trump ត្រឡប់ទៅសេតវិមាន។

បើយោងតាម CBS News បានប៉ាន់ប្រមាណថា អតីតប្រធានាធិបតី Donald Trump នឹងក្លាយជាបេក្ខភាពតំណាងគណបក្សសាធារណរដ្ឋនៅឆ្នាំ ២០២៤ បន្ទាប់ពីការឈ្នះរបស់គាត់នៅទីក្រុងវ៉ាស៊ីនតោន ដោយប្រមូលផ្តុំប្រតិភូចំនួន ១១២៥ ដែលត្រូវការដើម្បីដណ្តើមយកការតែងតាំង GOP ។

ជារួមមក ការវិលត្រឡ​ប់របស់លោក Donald Trump នាពេលការបោះឆ្នោតប្រធានាធិបតីនាពេលខាងមុខនេះបានសង្កេតឃើញពីការកើនឡើងនៃការគាំទ្ររបស់ប្រជាជនសហរដ្ឋអាមេរិក ស្របពេលលោក Joe Biden កំពុងនឹងរក្សានូវប្រជាប្រិយភាពក្នុងការប្រកួតប្រជែងនេះផងដែរ។ ដោយហេតុនេះហើយ បានជាមានការប៉ាន់ស្មានមួយចំនួនថាលោក Donald Trump អាចនឹងមានទទួលបានលទ្ធផលវិជ្ជមាននាពេលខាងមុខនេះ។ យ៉ាងណាមិញ យើងក៏មិនអាចសន្និដ្ឋានទាំងស្រុងថាលោក Joe Biden ទទួលបានលទ្ធផលអវិជ្ជមាននោះឡើយដោយសារតែលោកទទួលបានការគាំទ្រពីមហាជន ជាពិសេសពីដៃគូអន្តរជាតិ។ ម្យ៉ាងវិញទៀត ការបោះឆ្នោតនឹងប្រព្រឹត្តទៅនាខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ២០២៤ ហេតុនេះការបោះឆ្នោតជាបឋមក៏មិនអាចសន្មតបានទាំងស្រុងនោះឡើយ ព្រោះបេក្ខជនទាំងពីរមានលទ្ធផលប្រទាក់ក្រឡាគ្នា។​

បន្ទាប់ពីប្រទេសឥណ្ឌូណេស៊ីបានបញ្ចប់ភារកិច្ចរបស់ខ្លួនជាប្រធានអាស៊ានកាលពីឆ្នាំ២០២៣កន្លងទៅ ប្រទេសឡាវត្រូវឈានចូលមកបន្តតំណែងជាប្រធានអាស៊ានបន្តវេនក្នុងឆ្នាំ២០២៤ ដ្បិតនៅក្នុងស្ថានការណ៍តំបន់កំពុងតែក្តៅគគុកយ៉ាងណាក៏ដោយ។​ ភាពស្មុគស្មាញនៃចរន្តភូមិសាស្ត្រនយោបាយ និងភូមិសាស្ត្រសេដ្ឋកិច្ច បានជំរុញឲ្យឡាវដាក់ចេញនូវមូលបទ «ការពង្រឹងការតភ្ជាប់ និងភាពធន់» ដើម្បីឆ្លើយតបទៅនឹងបញ្ហាប្រឈម ក៏ដូចជាផ្ដោតទៅលើកិច្ចការផ្ទៃក្នុងឲ្យបានច្រើនជាងមុន។ ដូច្នេះហើយ អត្ថបទនេះនឹងពិនិត្យទៅលើអាទិភាពក្រោមភាពជាប្រធានអាស៊ានរបស់ឡាវ រួមផ្សំជាមួយគោលដៅអនាគតនានា ដែលទាក់ទងនឹងអាទិភាពទាំងនេះ។

ជាការពិតណាស់​ កាលពីថ្ងៃទី២៩ ខែមករា ឆ្នាំ២០២៤ តាមការអញ្ជើញរបស់ លោក សាលើមសៃ គុំម៉ាស៊ីដ (Saleumxay Kommasith) ឧបនាយករដ្ឋមន្ត្រី និងជារដ្ឋមន្ត្រីការបរទេសនៃសាធារណរដ្ឋប្រជាធិបតេយ្យប្រជាមានិតឡាវ លោក សុខ ចិន្តាសោភា ឧបនាយករដ្ឋមន្ត្រី និងជារដ្ឋមន្ត្រីការបរទេស និងសហប្រតិបត្តិការអន្តរជាតិនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា បានអញ្ជើញចូលរួមកិច្ចប្រជុំចង្អៀតរដ្ឋមន្ត្រីការបរទេសអាស៊ាន នៅទីក្រុងហ្លួងព្រះបាង ប្រទេសឡាវ។ ជាលទ្ធផល រដ្ឋមន្ត្រីការបរទេសអាស៊ានទាំងអស់ រួមទាំងប្រទេសកម្ពុជា បានសម្តែងការគាំទ្រចំពោះអាទិភាពរបស់ឡាវ ក្នុងនាមជាប្រធានអាស៊ានឆ្នាំ២០២៤ ដែលស្ថិតក្រោមមូលបទ «អាស៊ាន៖ ការពង្រឹងការតភ្ជាប់ និងភាពធន់«។

អាទិភាពទី១៖ ការពង្រឹងការតភ្ជាប់

ចំពោះ ការពង្រឹងការតភ្ជាប់ ឡាវសង្កត់ធ្ងន់លើអាទិភាពចំនួន ៤ រួមមាន៖ ១) ការបង្រួមគម្លាតអភិវឌ្ឍន៍រវាងប្រទេស CLMV និង ASEAN-6 តាមរយៈពាណិជ្ជកម្ម និងការវិនិយោគ ២) ការអភិវឌ្ឍប្រកបដោយចីរភាពនៃទេសចរណ៍ធម្មជាតិ ហើយនិងការការពារបរិស្ថាន ៣) ​ពាណិជ្ជកម្មអេឡិចត្រូនិក និងគម្លាតហិរញ្ញវត្ថុក្នុងចំណោមសហគ្រាសធុនតូច និងមធ្យម តាមរយៈការធ្វើឌីជីថលនីយកម្ម ៤) ការលើកកម្ពស់តួនាទីវប្បធម៌ និងសិល្បៈក្នុងចំណោមរដ្ឋសមាជិកអាស៊ាន និងពិភពលោកទាំងមូល។ គួរបញ្ជាក់ថា ប្រទេស CLMV សំដៅដល់ប្រទេសបួនចុងក្រោយដែលបានចូលជាសមាជិកអាស៊ានរួមមាន កម្ពុជា ឡាវ មីយ៉ាន់ម៉ា និងវៀតណាម ពោលគឺពួកគេមានកម្រិតសេដ្ឋកិច្ចទាបជាងបិតាស្ថាបនិកអាស៊ាន។ ចំណែក ASEAN+6 សំដៅដល់សមាជិកអាស៊ានទាំងអស់រួមបញ្ចូលជាមួយនឹង អូស្រ្តាលី ណូវែលហ្សេឡង់ ចិន ជប៉ុន ឥណ្ឌា និងកូរ៉េខាងត្បូង។

អាទិភាពទី២៖ ការពង្រឹងភាពធន់

ដោយឡែក ចំពោះការពង្រឹងភាពធន់ ឡាវដាក់ចេញនូវអាទិភាពចំនួន ៥ បន្ថែម រួមមាន៖ ១) ការបង្កើតផែនការយុទ្ធសាស្រ្តដើម្បីអនុវត្តចក្ខុវិស័យសហគមន៍អាស៊ានឆ្នាំ២០៤៥ ២) ការលើកកម្ពស់មជ្ឈភាពអាស៊ាន ៣) ជំរុញភាពធន់នឹងអាកាសធាតុ ៤) លើកកម្ពស់តួនាទីស្ត្រីនិងកុមារ និង ៥) ការពង្រឹងភាពធន់សុខភាពក្រោយយុគសម័យជំងឺកូវីដ-១៩។

ចក្ខុវិស័យនាពេលអនាគត

លើសពីនេះទៅទៀត មូលបទនេះនឹងជំរុញឲ្យមានការសង្កត់ធ្ងន់លើសារៈសំខាន់នៃចក្ខុវិស័យអាស៊ានស្ដីពីតំបន់ឥណ្ឌូ-ប៉ាស៊ីហ្វិក ក្នុងការពង្រឹងមជ្ឈភាពនិងឯកភាពអាស៊ានក្នុងទំនាក់ទំនងនៅក្នុងតំបន់អាស៊ី-ប៉ាស៊ីហ្វិក និងមហាសមុទ្រឥណ្ឌា ហើយក៏បានលើកទឹកចិត្តឱ្យដៃគូខាងក្រៅអាស៊ានចូលរួមផងដែរ។ ជាក់ស្តែង ក្រុមរដ្ឋមន្ត្រីការបរទេសអាស៊ានក៏បានពិភាក្សាអំពីមាគ៌ាទៅមុខ ដើម្បីជំរុញបន្ថែមនូវការកសាងសហគមន៍អាស៊ានបន្ថែមទៀត និងកោតសរសើរចំពោះវឌ្ឍនភាពដ៏ល្អក្នុងការសម្រេចបាននាពេលបច្ចុប្បន្ន។ ដោយឡែក ចំពោះចក្ខុវិស័យសហគមន៍អាស៊ាន២០៤៥ រដ្ឋមន្ត្រីការបរទេសទាំងអស់ នឹងផ្ដោតសំខាន់ទៅលើការប្រើប្រាស់វិធីសាស្រ្តប្រកបដោយបរិយាបន្ន និងគ្រប់ជ្រុងជ្រោយ ជាមួយបណ្ដាភាគីពាក់ព័ន្ធ ក្នុងការរៀបចំសេចក្ដីព្រាងផែនការយុទ្ធសាស្រ្តនានា។

ម្យ៉ាង លោកឧបនាយករដ្ឋមន្ត្រីឡាវក៏បានបញ្ជាក់ថា ក្នុងនាមជាប្រធានអាស៊ានឆ្នាំ២០២៤ ប្រទេសឡាវក៏នឹងចូលរួមជាមួយបណ្តាប្រទេសជាសមាជិកក្នុងការជំរុញកិច្ចសហប្រតិបត្តិការ ដោយឈរលើសសរស្តម្ភទាំងបីរបស់សហគមន៍អាស៊ាន ដោយខិតខំបង្រួមគម្លាតអភិវឌ្ឍន៍ក្នុងតំបន់អាស៊ាន ជំរុញការតភ្ជាប់ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ ក៏ដូចជាការរក្សាតួនាទីស្នូលរបស់ខ្លួននៅក្នុងស្ថាបត្យកម្មក្នុងតំបន់ និងការពង្រឹងទំនាក់ទំនងជាមួយដៃគូជាដើម។ ការកាន់តំណែងជាប្រធានអាស៊ានរបស់ឡាវ នឹងមិនត្រឹមតែបង្កើតលក្ខខណ្ឌអំណោយផលសម្រាប់ប្រទេសឡាវក្នុងការលើកកម្ពស់មុខមាត់ប្រទេស និងទាក់ទាញភ្ញៀវទេសចរជាតិ និងបរទេសឱ្យបានច្រើននោះទេ តែវាជាស្នូលនៃការអភិវឌ្ឍតំបន់ទាំងមូល។

សរុបសេចក្តីមក ភាពជាប្រធានអាស៊ានរបស់ឡាវ ទំនងជានឹងនាំមកនូវការរីកចម្រើននៃការឆ្លើយតបទៅនឹងបញ្ហានានា ដោយហេតុថា ឡាវបានផ្តោតលើគោលនយោបាយដែលមិនសូវមានភាពចម្រូងចម្រាស និងផ្ដោតទៅលើកិច្ចការផ្ទៃក្នុងច្រើនជាង។ លោក សាលើមសាយ កុំម៉ាសិទ្ធិ ជឿជាក់ថា ដោយមានការឯកភាព និងការគាំទ្រពីប្រទេសជាសមាជិកអាស៊ានទាំងអស់ និងដៃគូខាងក្រៅផ្សេងទៀត ការធ្វើជាប្រធានអាស៊ានរបស់ប្រទេសឡាវ នឹងទទួលបានជោគជ័យ ហើយតំបន់អាស៊ានទាំងមូលនឹងជំនះរាល់បញ្ហាប្រឈម។ តែទោះជាយ៉ាងណា គោលបំណងដើម្បីសម្រេចបាននូវអាទិភាពទាំង ៩ ក្នុងរយៈពេលមួយឆ្នាំ គឺពិតជាមហិច្ឆតាដ៏ធំធេង របស់ឡាវ។ ដូច្នេះហើយ ឡាវ ក៏ដូចជាសមាជិកអាស៊ានទាំងអស់ នឹងត្រូវរួបរួមគ្នា ក្នុងការសម្រេចបាននូវការរីកចម្រើននៃចក្ខុវិស័យសហគមន៍អាស៊ានឆ្នាំ២០៤៥។

លុយដុល្លារអាមេរិក គឺជារូបិយវត្ថុរបស់សហរដ្ឋអាមេរិក ព្រមទាំងជារូបិយវត្ថុអន្តរជាតិដែលចរាចរណ៍ពាសពេញសកលលោកចាប់តាំងពីការបញ្ចប់សង្គ្រាមលោកលើកទី ២ មកម្ល៉េះ។ រាប់បញ្ចូលតាំងពីវិស័យធនាគារ ក្រុមហ៊ុនវិនិយោគទុនបរទេស​ និង​ជំនួញរវាងប្រទេស​ និងប្រទេស សុទ្ធសឹងតែបានប្រើប្រាស់រូបិយវត្ថុដុល្លាររបស់សហរដ្ឋអាមេរិក។ ប៉ុន្តែការប្រើប្រាស់លុយដុល្លារអាមេរិកនេះមិនត្រឹមតែបានបង្ហាញអំពីឥទ្ធិពលរបស់ដុល្លារអាមេរិកទៅកាន់ពិភពលោកប៉ុណ្ណោះទេ តែក៏បានបង្ហាញពីមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ច​របស់សហរដ្ឋអាមេរិកផងដែរ។​ តែក៏មានសំណួរមួយដែលបានលើកឡើងថា តើរូបិយវត្ថុដុល្លាររបស់អាមេរិកអាចនឹងលែងក្លាយជារូបិយវត្ថុរបស់ពិភពលោកដែរឬទេ?​

ជាក់ស្ដែង មានប្រទេសមួយចំនួនហើយដែលបានចាប់ផ្តើមឈប់ពឹងផ្អែកទៅលើរូបិយវត្ថុដុល្លាររបស់អាមេរិកក្នុងការជួញដូរអន្តរជាតិ និងក្នុងវិស័យហិរញ្ញវត្ថុធនាគារ។​ មានយន្តការជាច្រើនបន្តបន្ទាប់គ្នាដែលប្រទេស​មួយចំនួន បានអនុវត្ត និងព្យាយាមពង្រីកឥទ្ធិពលតាមរយៈ កិច្ចព្រមព្រៀងទ្វេភាគី ឬពហុភាគី​ ព្រមទាំងការបង្កើត និងប្រើប្រាស់ប្រព័ន្ធផ្ទេរប្រាក់អន្តរជាតិថ្មីៗ។

១. កិច្ចព្រមព្រៀងទ្វេភាគី និងពហុភាគី

ក្នុងគោលបំណងកាត់បន្ថយការពឹងផ្អែកតែទៅលើដុល្លារអាមេរិក ក៏ដូចជាបញ្ចៀសនូវហានិភ័យដែលនឹងជះឥទ្ធិពលដល់សេដ្ឋកិច្ចរបស់ប្រទេសគ្រប់ពេលដែលដុល្លារអាមេរិកធ្លាក់ថ្លៃ ឬសេដ្ឋកិច្ចរបស់អាមេរិកជួបបញ្ហា ហេតុដូច្នេះប្រទេសមួយចំនួនបានបង្កើតកិច្ចព្រមព្រៀងទ្វេភាគី និងពហុភាគីដែលគ្រប់គ្រងការជួញដូររវាងប្រទេស និងប្រទេស។ ជាឧទាហរណ៍ ​កិច្ចព្រមព្រៀងដោះដូររូបិយវត្ថុ និងប្រើប្រាស់រូបិយវត្ថុរបស់ប្រទេសជាភាគីនៃកិច្ចព្រមព្រៀង មានដូចជា China-Brazil Currency Swap ក្នុងអំឡុងឆ្នាំ២០១៣ និង​ China-Russia Trade and Currency Swap Agreement ចាប់ផ្តើមចចារតាំងពីឆ្នាំ២០១៤ តែមិនទាន់ចូលជាផ្លូវការនៅឡើយ។ ជាមួយគ្នានោះ ក៏មានកិច្ចព្រមព្រៀងអំពីជំនួញរវាងប្រទេសអ៊ីរ៉ង់ និងឥណ្ឌា​ដែលបានចុះហត្ថលេខានៅឆ្នាំ ២០១៨។​ តាមរយៈកិច្ចព្រមព្រៀងនេះប្រទេសទាំងពីរបានព្រមព្រៀងគ្នា ប្រើប្រាស់រូបិយវត្ថុរូពីរបស់ប្រទេសឥណ្ឌាក្នុងការទូទាត់ថ្លៃប្រេង ដែលនេះដោយសារតែទណ្ឌកម្មសេដ្ឋកិច្ចពីសំណាក់សហរដ្ឋអាមរិកទៅលើប្រទេសអ៊ីរ៉ង់តាំងពី ឆ្នាំ១៩៧៩ មកម្ល៉េះ ដែលបណ្តាលឱ្យប្រទេសអ៊ីរ់ង់មិនអាចពាក់ព័ន្ធ ឬប្រើប្រាស់ប្រាក់ដុល្លារអាមេរិក។ ចំណែកឯក្នុងវិស័យពាណិជ្ជកម្មរវាង អាស៊ី និងសហគមន៍អ៊ឺរ៉ុប ក៏បានចូលរួមចំណែកក្នុងចលនានេះផងដែរ ដែលបានស្ដែងឱ្យឃើញតាមរយៈ Eurasian Economic Union (EAEU) Agreement ដែលបានចេញជាផ្លូវការនៅថ្ងៃទី០១ ខែមករា​ ឆ្នាំ២០១៥​។ គួរបញ្ជាក់ផងដែរថា កិច្ចព្រមព្រៀងនេះមិនបានផ្តោតទាំងស្រុងទៅកាន់ការកាត់បន្ថយការប្រើប្រាស់ប្រាក់ដុល្លារអាមេរិកនោះទេ ក៏ប៉ុន្តែអ្វីដែរគួរឱ្យកត់សម្គាល់នោះគឺកិច្ចព្រមព្រៀងនេះបានលើកឡើងអំពី គោលបំណងបង្កើនការប្រើប្រាស់រូបិយវត្ថុអ៊ឺរ៉ូ ក្នុងជំនួញវាងប្រទេស និងប្រទេស​ក្នុងតំបន់ទាំងពីរនេះ។ មួយវិញទៀត BRICS Nations ដែលរួមមានប្រទេសប៊្រេស៊ីល រុស្សី ឥណ្ឌា ចិន និងអាហ្វ្រិកខាងត្បូងក៏បានចចារ និងពិភាក្សាក្នុងអង្គប្រជុំកំពូល BRICS នៅប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ អំពីការកាត់បន្ថយការប្រើប្រាស់ប្រាក់ដុល្លារអាមេរិកក្នុងជំនួញរវាងប្រទេសខ្លួន ប៉ុន្តែកិច្ចព្រមព្រៀងជាផ្លូវការណាមួយមិនទាន់បានចេញជាផ្លូវការនៅឡើយ។

២. ការបង្កើត និងប្រើប្រាស់ប្រព័ន្ធផ្ទេរប្រាក់អន្តរជាតិថ្មីៗ

SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication) network គឺជាប្រព័ន្ធបណ្តាញធនាគារដែលត្រូវបានប្រើប្រាស់ស្ទើរតែពាសពេញដោយសកលលោក និងភាគច្រើននៃដំណើរការផ្ទេរប្រាក់ពីធនាគារមួយទៅធនាគារមួយជាលក្ខណៈអន្តរជាតិត្រូវប្រើប្រាស់រូបិយវត្ថុដុល្លារអាមេរិក។ ប៉ុន្តែថ្មីៗនេះ ប្រទេសរុស្សី និងចិនបានបង្កើតមធ្យោបាយផ្ទេរប្រាក់រវាងធនគារអន្តរជាតិថ្មី ដូចជា System for Transfer of Financial Messages (SPFS) និង Cross-Border Interbank Payment System (CIPS)។​ SPFS ត្រូវបានបង្កើតដោយធនាគារកណ្ដាលប្រទេសរុស្សី ក្នុងអំឡុងឆ្នាំ ២០១៤ ភ្លាមៗបន្ទាប់ពី ប្រទេសលោកខាងលិចបានដាក់ទណ្ឌកម្មទៅលើប្រទេសរុស្សីក្រោមហេតុផល ជម្លោះនៅ Crimea ដោយបានដកនូវរាល់ធនាគាររបស់រុស្សីចេញពីប្រព័ន្ធ SWIFT ដើម្បីដាក់សម្ពាធទៅលើសេដ្ឋកិច្ចរុស្សីជាពិសេសវិស័យពាណិជ្ជកម្មអន្តរជាតិ។ ដើម្បីទប់ទល់ ក៏ជាដំណោះស្រាយទៅនឹង ទណ្ឌកម្មពីសំណាក់ប្រទេសលោកខាងលិចនេះ SPFS ត្រូវបានបង្កើតឡើងដើម្បីជាមធ្យោបាយសម្រាប់ការផ្ទេរប្រាក់រវាងធនាគារក្នុងស្រុក ព្រមទាំងធនាគារនៅក្នុងប្រទេស​ជាដៃគូ។ ចំណែកឯ CIPS ត្រូវបានបង្កើតឡើងក្នុងអំឡុងឆ្នាំ ២០១៥ និងគ្រប់គ្រងដោយប្រទេសចិន។ CIPS ត្រូវបានប្រើប្រាស់យ៉ាងទូលំទូលាយក្នុងជំនួញអន្តរជាតិ​ និងការវិនិយោគទុនផ្សេងៗ ដោយផ្តោតសំខាន់ និងធានា លើស្តង់ដារនៃប្រព័ន្ធផ្ទេរប្រាក់ ទំនុកចិត្ត និងប្រសិទ្ធភាពខ្ពស់ លើរាល់ការទូទាត់ និងផ្ទេរប្រាក់ជារូបិយវត្ថុយ៉ន់របស់ចិន។​

ការកាត់បន្ថយការប្រើប្រាស់ប្រាក់ដុល្លារអាមេរិក​ក្នុងការទូទាត់ជាលក្ខណៈជាតិ និងអន្តរជាតិ ផ្តល់ផលវិជ្ជមានផង​ និងអវិជ្ជមានផងដល់ប្រទេសក្នុងសកលលោក។ សម្រាប់ផលវិជ្ជមាន គឺការបង្កើនការប្រើប្រាស់រូបិយវត្ថុជាតិដែលកំពុងនឹងចរាចរណ៍ក្នុងការធ្វើពាណិជ្ជកម្មទាំងថ្នាក់ជាតិ និងអន្តរជាតិដែលបានកាត់បន្ថយការចំណាយទៅលើសេវាមួយចំនួនដូចជាសេវាផ្ទេរប្រាក់ និងការខាតបង់ដោយសារអស្ថិរភាពនៃអត្រាប្តូរប្រាក់របស់ដុល្លារអាមេរិក។ មិនតែប៉ុណ្ណោះការងាកមកប្រើប្រាស់រូបិយវត្ថុជាតិ ជាជាងការពឹងផ្អែកទាំងស្រុងលើរូបិយវត្ថុដុល្លារអាមេរិក​ អាចធានាសុវត្ថិភាពដល់ប្រទេសនោះ ដោយការបញ្ចៀសពីហានិភ័យកើតឡើងដោយសារការធ្លាក់ចុះនៃសេដ្ឋកិច្ចសហរដ្ឋអាមរិក ឬការអនុវត្តគោលនយោបាយណាមួយដែលមានឥទ្ធិពលដល់វិស័យហិរញ្ញវត្ថុរបស់អាមេរិក។​ ប៉ុន្តែទោះជាយ៉ាងណាក្តី ចលនាមួយនេះប្រាកដណាស់នឹងផ្តល់ផលអវិជ្ជមានដល់សហរដ្ឋអាមេរិក តាមរយៈការធ្លាក់តម្លៃនៃដុល្លារអាមេរិក ការជះឥទ្ធិពលដល់ Current Account Deficits របស់សហរដ្ឋអាមេរិក និងមិនអាចខ្ចីប្រាក់ក្នុងអត្រាការប្រាក់ទាបដូចពីមុនទៀត ពិសេសនោះប៉ះពាល់ដល់កេរ្តី៍ឈ្មោះដុល្លារអាមេរិកដែលជារូបិយវត្ថុអន្តរជាតិរបស់ពិភពលោក។ បន្ថែមពីនោះចលនាមួយនេះក៏អាចនឹងជះឥទ្ធិពលដល់ប្រទេសមួយចំនួនក្នុងពិភពលោក ពិសេសប្រទេសដែលជាដៃគូដ៏ជិតស្និទ្ធរបស់សហរដ្ឋអាមេរិកក្នុងវិស័យពាណិជ្ជកម្ម វិនិយោគ និងហិរញ្ញវត្ថុ ដូចជាប្រទេសកាណាដា ម៉ិចសិចកូ និងប្រទេសមួយចំនួននៃអាមេរិកឡាទីន ដែលប្រសិនបើចលនាមួយនេះបានជោគជ័យពិតមែននោះ ប្រទេសទាំងនេះនឹងត្រូវកែប្រែប្រព័ន្ធ និងការកំណត់ផ្សេងៗដែលពាក់ព័ន្ធនឹងពាណិជ្ជកម្មអន្តរជាតិ ដើម្បីសម្របខ្លួនទទួលយករូបិយវត្ថុរបស់ប្រទេសផ្សេងៗ។

តើអ្វីទៅជា Swiftonomic?

Swiftonomics ឬ Taylornomics ត្រូវបានគេប្រៀបបានថាជា​ អំណាចទន់ ឬ Soft power តាមរយៈតន្ត្រី របស់តារាចម្រៀងលំដាប់ពិភពលោក​សញ្ជាតិអាមេរិកវ័យ ៣៤ ឆ្នាំ Taylor Swift ដែលមិនត្រឹមតែបំបែកកំណត់ត្រា ឧស្សាហកម្មតន្ត្រីជាមួយនឹងការប្រគំតន្ត្រីទេសចរ​ណ៍ជាសកលរបស់នាងប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែថែមទាំងបានជះឥទ្ធិពល ជំរុញដល់ការកើនឡើងនៃសន្ទុះសេដ្ឋកិច្ចដល់ប្រទេសដែលជាម្ចាស់ផ្ទះសម្រាប់ការប្រគុំតន្ត្រីរបស់ Taylor Swift ហើយ The Eras Tour ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជា ចំណុចចាប់ផ្តើមនៃសន្ទុះសេដ្ឋកិច្ចដែលមិនធ្លាប់មានពីមុនមកជា​ពិសេសនៅ ក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិក។

The Eras Tour

ក្រុមហ៊ុនលក់សំបុត្រធំៗដូចជា Ticketmaster និង Seat Geek បានភ្ញាក់ផ្អើលនឹងតួលេខចំនួននៃសំបុត្រដែល បានលក់អស់គ្មានសល់ដោយប្រមូលបានប្រាក់ចំណូលចំនួន ៥៥៤ លានដុល្លារត្រឹមតែក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកនៅឆ្នាំ ២០២៣​ រីឯកម្រិតពិភពលោកវិញការប្រគុំតន្រ្តីទេសចរណ៍ជាសកល​ នេះរកចំណូលបានពីការលក់សំបុត្រប្រមាណ ១.០៤ ពាន់លានដុល្លារ បើយោងទៅតាមទិន្នន័យរបស់គេហទំព័រ globalEDGE ។

The Eras Tour ត្រូវបានគេព្យាករណ៍ថានឹងអាចបង្កើតចំណូលបាន ៥ ពាន់លានដុល្លារ​​នេះបើយោងតាម​ទិន្ន ន័យពី QuestionPro ដែលមានទស្សនៈខ្លះលើកឡើងថាតួលេខនេះគឺខ្ពស់ជាងផលិតផលក្នុងស្រុកសរុប (GDP) នៃ ៥០ ប្រទេស។​ កាលបើមានប្រគំតន្ត្រីនេះនៅរដ្ឋណាមួយរបស់សហរដ្ឋអាមេរិក រដ្ឋនោះនឹងទទួលបាននូវការ ទាក់​​​​ទាញភ្ញៀវទេសចរណ៍ដែលធ្វើដំណើរមកចូលរួម ធ្វើឱ្យតំបន់នោះអាចរកចំណូលបានមួយកម្រិតទៀត។ ជាក់​ស្តែងការប្រគំតន្រ្តីរបស់Taylor Swift នៅទីក្រុង Denver រដ្ឋ Colorado កាលពីខែកក្កដាមិនត្រឹមតែបានបង្កើន​GDP​​ របស់រដ្ឋចំនួន ១៤០ លានដុល្លារ ប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែថែមទាំងបាននាំមកនូវការចំណាយផ្ទាល់យ៉ាងច្រើនសន្ធឹក​សន្ធាប់ដល់ទៅ ២០១ លានដុល្លារ នេះបើយោងតាមវិទ្យាស្ថាន Common Sense ។ ការប្រគុំតន្ត្រីរបស់ Taylor Swift នៅទីក្រុង Pittsburgh រដ្ឋ Pennsylvania ក៏បានបន្ថែមចំណូលចំនួន ៤៦ លានដុល្លារ ដល់សេដ្ឋកិច្ចក្នុង ស្រុកកាល​ពីខែមិថុនាផងដែរ នេះបើយោងតាមទិន្នន័យពី QuestionPro ។

មូលហេតុនៅពីក្រោយនៃភាពល្បីល្បាញការប្រគំតន្ត្រី​ The Eras Tour

ក្រៅពីជំរុញដល់សេដ្ឋកិច្ច អាជីវកម្មក្នុងស្រុក និងទេសចរណ៍ ឥទ្ធិពលលើបណ្តាញសារព័ត៌មាន និងប្រព័ន្ធផ្សព្វ ផ្សាយសង្គម ក៏ដូចជាទទួលបានការសរសើរពីរដ្ឋាភិបាល និងអង្គការនានា ការប្រគំតន្ត្រី “The Eras Tour” របស់ Taylor Swift គឺជាការប្រគំតន្ត្រីមួយដែលប្លែកខុសពីគេតាមរយះការទេពកោសល្យស្នាដៃនិពន្ធបទចម្រៀងដោយ​ខ្លួនឯង ដែលពិសេសនោះគឺការសម្តែងលើឆាករហូតទៅដល់ ៤៥ បទក្នុងមួយការប្រគំតន្ត្រីនិមួយៗ ដែលគ្រប់ បទ ចម្រៀង​ទាំងអស់គឺសុទ្ធសឹងតែមានអត្ថន័យពិរោះ និងចាក់ដោតដល់ក្រអៅបេះដូងអ្នកគាំទ្រ។ លើសពីនេះទៅ ទៀតគឺការបង្កើតនូវវប្បធម៌ផ្លាស់ប្តូរ ខ្សែដៃមិត្តភាព (Friendship Bracelet) របស់អ្នកចូលរួម និងការតុបតែង ខ្លួនប្លែកៗពីគ្នា ដែលអាចយកបាននូវបេះដូងទឹកចិត្តអ្នកគាំទ្រគ្រប់វ័យ​និងនៅបណ្តាប្រទេសផ្សេងៗលើពិភព​លោក។

ឥទ្ធិពល Swiftonomic នៅបណ្តាប្រទេសផ្សេងៗ

ក្រៅពីជំរុញដល់ការកើនឡើងសន្ទស្សន៍នៃសេដ្ឋកិច្ចក្នុងស្រុក បើងាកទៅមើលប្រទេសដទៃទៀត តួយ៉ាងគឺក្នុង អាស៊ីតែម្តង នោះគឺប្រទេសជប៉ុនកាលពីខែកុម្ភះ ឆ្នាំ២០២៤ កន្លងទៅនេះ ដែលបព្រឹត្តិការណ៍ប្រគំតន្ត្រីទេសចរណ៍ The Eras Tour បានទៅដល់ដែនដីនៃទីក្រុងតូក្យូនិងបានប្រមូលអ្នកគាំទ្រចូលរួមពេញពហុកីឡាដ្ឋាន រហូតមាន អ្នកជំនាញបានអះអាងថាការប្រគំតន្រ្តីនេះបានជះឥទ្ធិពលខ្លាំងដល់សេដ្ឋកិច្ចរបស់ប្រទេសជប៉ុន បើយោងតាម របាយការណ៍របស់ CNN។ ការប្រគុំតន្ត្រីរបស់ Taylor Swift នេះត្រូវបានគេព្យាករណ៍ថារកចំណូលបានប្រមាណ ៣៤.១ ពាន់លានយ៉េន (ស្មើនឹងប្រមាណ ២២៩.៦ លានដុល្លារអាមេរិក) នេះបើយោងតាមលោក Mitsumasa Etou អ្នកនាំពាក្យនៃវេទិកាស្រាវជ្រាវ Economic Effects NET និងជាសាស្ត្រាចារ្យក្រៅម៉ោងនៅសាកលវិទ្យាល័យ Tokyo City នេះបើយោងតាមរបាយការណ៍របស់ CNN ។

នៅពីក្រោយសន្ទុះកើនឡើងនៃសេដ្ឋកិច្ចរបស់ប្រទេស សិង្ហបុរី

“One right move and you win”

ការប្រគុំតន្ត្រីទេសចរណ៍ The Eras Tour របស់តារាចម្រៀងកំពូល Taylor  Swift បានឈានជើងលើកដំបូងនៅ ក្នុងអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ដែលប្រទេសសិង្ហបុរីជាម្ចាស់ផ្ទះដំបូងគេ និងជាទីសំចតតែមួយគត់ផងដែរនៅក្នុងតំបន់ក្រោយ ការសម្រេចបាននូវកិច្ចព្រមព្រៀងផ្តាច់មុខរវាងរដ្ឋាភិបាលសិង្ហបុរីនិងតារាចម្រៀង Taylor Swift។​ ការប្រគុំតន្ត្រីនេះ ធ្វើឡើងចំនួន ៦ ថ្ងៃចាប់ពីថ្ងៃទី ២ ដល់ ៩ មិនា ២០២៤ នៅពហុកីឡាដ្ឋានជាតិសិង្ហបុរី។ ព្រឹត្តិការណ៍ប្រគំតន្ត្រី មួយនេះបានប្រមូលផ្តុំអ្នកចូលរួមពីបណ្តាប្រទេសផ្សេងៗទៀតក្នុងតំបន់ ដែលធ្វើឱ្យសំបុត្រលក់អស់គ្មានសល់ជាង ៣ សែនសំបុត្រ សរុបជាទឹកប្រាក់ចំណូលទទួលបានប្រមាណ ៧៥.២ លានដុល្លាសិង្ហបុរី។

កាសែត CNA បានរាយការណ៍ថាបើយោងតាមការស្ទង់មតិជាមធ្យមរបស់ទីភ្នាក់ងារព័ត៌មាន Bloomberg ផលិត ផលក្នុងស្រុកសរុបរបស់ប្រទេសសិង្ហាបុរីត្រូវបានព្យាករណ៍ថានឹងកើនឡើង ២,៩% ក្នុងរយៈពេល បីខែ ដំបូងក្នុង ឆ្នាំ ២០២៤ នេះ ដែលជាកម្រិតមួយលឿនបំផុតក្នុងរយៈពេល ៦ ត្រីមាស។ សេដ្ឋវិទូនៃធនាគារ DBS លោក Chua Han Teng បានប្រាប់កាសែត CNA កាលពីថ្ងៃច័ន្ទថា ការប្រគុំតន្ត្រីនេះត្រូវបានប៉ាន់ប្រមាណថានឹងបន្ថែម ទឹកប្រាក់ប្រហែលពី ៣០០លានដុល្លារសិង្ហបុរី (២២៥លានដុល្លារអាមេរិក) ទៅ ៤០០លានដុល្លារសិង្ហបុរី ឬ ០,២ភាគរយនៃ ផ.ស.ស ដល់សេដ្ឋកិច្ចរបស់ប្រទេសសិង្ហបុរីក្នុងត្រីមាសទីមួយ។ យោងតាមទិន្នន័យពីគេហទំព័រ ទេសចរណ៍ Trip.com រាយការណ៍ថាការបញ្ជាកក់ទាក់ទងនឹងការធ្វើដំណើរនិងទីកន្លែងស្នាក់នៅក្នុងប្រទេស សិង្ហបុរីចាប់ពីថ្ងៃទី ១ ដល់ថ្ងៃទី ៩ ខែមីនា ដែលជារយៈពេលនៃការប្រគុំតន្ត្រីគឺ ២៧៥% ខ្ពស់ជាងចំនួនសម្រាប់ ថ្ងៃទី ១៥ ដល់ថ្ងៃទី ២៣ ខែមីនា ដែលជារយៈពេលស្រដៀងគ្នានៃរយៈពេលពីរសប្តាហ៍ក្រោយមក។ សម្រាប់ថ្ងៃទី ១ ដល់ថ្ងៃទី ៩ ខែមីនា ការកក់ជើងហោះហើរក្នុងប្រទេសសិង្ហបុរីកើនឡើង ១៨៦% ហើយការកក់សណ្ឋាគារមាន ៤៦២% ខ្ពស់ជាងសម្រាប់រយៈពេល ១៥ ដល់ ២៣ ខែមីនា។ ការប្រគុំតន្រ្តីរបស់ Taylor Swift ផ្តល់អត្ថប្រយោជន៍ ដល់វិស័យបដិសណ្ឋារកិច្ច អាហារ និងភេសជ្ជៈរបស់ប្រទេសសិង្ហបុរី ក៏ដូចជាវិស័យលក់រាយផងដែរ។ ព្រឹត្តិការណ៍ ប្រគំតន្ត្រីនេះបានផ្តល់អត្ថប្រយោជន៍ដល់វិស័យបដិសណ្ឋារកិច្ច អាហារនិងភេសជ្ជៈរបស់ប្រទេសសិង្ហបុរី​​ក៏ដូចជា ជំរុញបន្ថែមមួយកម្រិតទៀតទៅដល់អាជីវកម្មខ្នាតតូចធំនៅក្នុងប្រទេស។

នៅក្នុងពេលបំពេញទស្សនកិច្ចនៅទីក្រុង Melbourne ប្រទេសអូស្ត្រាលី កាលពីថ្ងៃទី ៥ ខែមិនា កន្លងទៅនេះ​ នាយករដ្ឋមន្ត្រីសិង្ហបុរីលោក លី សៀនឡុង​ (Lee Hsien Loong)  បាននិយាយថា “ការរៀបចំឱ្យ Taylor Swift ទៅសម្តែងនៅប្រទេសសិង្ហបុរីបានក្លាយទៅជាជោគជ័យដ៏ខ្លាំងមួយ។” ។ សិ​ង្ហបុរីបានការពារយុទ្ធសាស្រ្តរបស់ខ្លួន ក្នុងការផ្តល់​ថវិកា​លើកទឹកចិត្តដើម្បីធានាទទួលបានការប្រគុំតន្ត្រីផ្តាច់មុខរបស់ Taylor Swift នៅក្នុងតំបន់អាស៊ី អាគ្នេយ៍ ដោយនិយាយថា អត្ថប្រយោជន៍សេដ្ឋកិច្ចសិង្ហបុរីនៃការធ្វើដូច្នេះលើសពីការចំណាយដែលខ្លួនផ្ដល់ឲ្យ Taylor Swift ហើយបន្ថែមថា វាគឺជាជម្រើសរបស់ Taylor Swift ដែលជ្រើសចង់សម្តែងនៅសិង្ហបុរី ។​​ នេះជាការ សម្រេចចិត្តនិងយុទ្ធសាស្ត្រសេដ្ឋកិច្ចដ៏ឈ្លាសវៃមួយរបស់ប្រទេសសិង្ហបុរីដែលប្រទេសផ្សេងៗក្នុងតំបន់គួរតែរៀនសូត្រតាម។

កាលពីថ្ងៃទី១៥ រហូតដល់ថ្ងៃ១៧ ខែមីនា ឆ្នាំ២០២៤ ប្រទេសរុស្ស៊ីបានរៀបចំការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសប្រធានាធិបតីលើកទី៨របស់ខ្លួ​ននៅក្នុងប្រទេសនេះ។ ការបោះឆ្នោតក៏បានប្រព្រឹត្តិទៅដោយភាពជោគជ័យទោះបីជាមានការអុកឡុកពីក្រុមប្រឆាំងក៏ដោយ។បន្ទាប់ពីបញ្ចប់ការបោះឆ្នោត លទ្ធផលបណ្តោះអាសន្នពេលរាប់សន្លឹកឆ្នោតដំបូងបានបញ្ជាក់ថា គ្មាននរណាអាចឈ្នះលោកប្រធានាធិបតី វ៉្លាឌីមៀរ ពូទីនបានឡើយ ព្រោះការរាប់សន្លឹកឆ្នោតដំបូងឃើញថា លោកត្រូវបានទទួលសម្លេងឆ្នោតជាង៨៧%បាត់ដាច់ពីគេបាត់ទៅហើយ។ ហើយតាមរយៈលទ្ធផលនេះផងដែរ គេនឹងរំពឹងថាលោកពូទីននឹងបន្តដំណែងដឹកនាំប្រទេសដ៏ធំជាងគេលើលោកមួយអាណត្តិទៀតផងដែរ។តើហេតុអ្វីបានជាលោកពូទីននៅតែជាជម្រើសទីមួយសំរាប់ប្រជាជនរុស្ស៊ី?

១. ស្ថានភាពនៃការបោះឆ្នោតនៅប្រទេសរុស្ស៊ី

ក្នុងឆ្នាំ២០២៤នេះ ប្រទេសរុស្ស៊ីបានរៀបចំការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសប្រធានាធិបតីលើកទី៨របស់ខ្លួនចាប់តាំងពីក្រោយបែកចេញពីសហភាពសូវៀតមក​។ ក្នុងនោះគេមើលឃើញថានៅអាណត្តិថ្មីនេះ បេក្ខជនដែលលេចធ្លោដែលជាងគេក្នុងការឈរឈ្មោះគឺលោក វ៉្លាឌីមៀរ ពូទីន ដែលរំពឹងថានៅតែឈ្នះបន្តទៀតសំរាប់អាណត្តិថ្មីនេះ។ការបោះឆ្នោតអាណត្តិទី៨នេះក៏មានប្រតិកម្មពីអន្តរជាតិចំពោះរុស្ស៊ីដែរ ព្រោះប្រទេសនេះបានរៀបចំការបោះឆ្នោតនៅក្នុងប្រទេសអ៊ុយក្រែនដែលកំពុងមានជម្លោះ។ ប៉ុន្តែរុស្ស៊ីមិនបានខ្វល់ចំពោះប្រតិកម្មនេះទេ ហើយក៏បានប្រាប់ទៅកាន់ប្រទេសដែលប្រតិកម្មវិញថាកុំមកចង់លូកដៃចូលកិច្ចការផ្ទៃក្នុងរបស់រុស្ស៊ីទៀតផង។ក្នុងការបោះឆ្នោតលើកទី៨នៃការជ្រើសរើសប្រមុខរដ្ឋរបស់រុស្ស៊ីទទួលបានសន្លឹកឆ្នោតចំនួន ៨៧ ៥៧៦ ០៧៥ សម្លេង ដែលក្នុងនោះសម្លេងឆ្នោតបានការ ចំនួន ៨៦ ២០៤ ២៩១ សម្លេងនិងមិនបានការចំនួន ១ ៣៧១ ៧៨៤ សម្លេង។ លទ្ធផលផ្លូវការត្រូវបានប្រកាសដោយ​គណៈកម្មការរៀបចំការបោះឆ្នោតកណ្តាល (រុស្ស៊ី) បានបញ្ជាក់ថា លោកពូទីនបានទទួល៨៧.២៨% នៃសន្លឹកឆ្នោតដែលឈ្នះដាច់លើបេក្ខជនដទៃទៀតដាច់ ហើយតាមពីក្រោយដោយលោក​ នីកូឡៃ ខារីតុនៅ(Nikolai Kharitonov) មកពីគណបក្សកុំម្មុយនីសទទួលបាន៤.៣១%នៃសម្លេងឆ្នោត លោក វ៉ាល់ឌីស្លីវ ដាវ៉ាន់កូវ (Vladislav Davankov)មកពីគណបក្សNew people ជាមួយសម្លេង៣.៨៥% និងចុងក្រោយលោក លីអូនីក ស្តាតស្គី (Leonid Slutsky) មកពីបក្សសេរីភាពប្រជាធិបតេយ្យទទួលបានសម្លេង៣.២០%។ ទោះបីជាមានការប្រឆាំងមួយចំនួនដែលរំខានដល់ការរៀបចំការបោះឆ្នោតក្នុងប្រទេសរុស្ស៊ីក៏ដោយ ក៏ការបោះឆ្នោតនៅតែបានបញ្ចប់ទៅដោយសម្លេងឆ្នោតបានឈ្នះទៅលោក វ៉្លាឌីមៀរ ពូទីន ដែលជាជ័យជំនះដោយសម្លេងឆ្នោតដែលជាភាគរយខ្ពស់បំផុតក្នុងការបោះឆ្នោតប្រធានាធិបតីនៅប្រទេសរុស្ស៊ីក្រោយសូវៀត និងត្រៀមខ្លួនជាប្រធានាធិបតីនៅអាណត្តិថ្មី ៦ឆ្នាំទៀត ដែលត្រៀមប្រកាសនៅពេលខាងមុខនេះ ។

២. ប្រជាប្រិយពូទីននៅតែរះទោះបីជាមានបញ្ហាក្នុងនិងក្រៅប្រទេស

រឿងសង្គ្រាមនៅអ៊ុយក្រែននិងការស្លាប់របស់អ្នកប្រឆាំងដូចជាលោកណាល់វ៉ានី(Navalny) និងលោកព្រីហ្គោហ្ស៊ី(Prigozhin) ដែលបានកើតឡើងសុទ្ធតែប៉ះពាល់ប្រជាប្រិយរបស់លោកពូទីន ប៉ុន្តែលោកពូទីន នៅតែមានប្រជាប្រិយភាពសំរាប់ប្រជាពលរដ្ឋរុស្សីគ្រប់រូប ទោះបីជាមានអ្នកខ្លះប្រឆាំងលើហេតុការណ៍ទាំងបីខាងលើនិងចោទរូបលោកក៏ដោយ ព្រោះលោកបានចេញមុខបញ្ជាក់ច្បាស់ៗថាលោកមិនបានពាក់ព័ន្ធអ្វីទាំងអស់ចំពោះបុគ្គលប្រឆាំងរូបលោកទាំងពីរ​ ដោយមួយត្រូវបានគេសន្និដ្ឋានថាស្លាប់ដោយសារឧបទ្ទវហេតុគ្រោះថ្នាក់គឺលោកព្រីហ្គោហ្សី និងលោកណាល់វ៉ានី ស្លាប់នៅក្នុងពន្ធនាគារក៏ត្រូវគេសន្និដ្ឋានថាដោយសារសុខភាពគាត់ចុះខ្សោយធ្វើឱ្យគាត់ដួលសន្លប់ហើយក៏បានបាត់បង់ជីវិតទៅ។ ចំណែកសំណុំរឿងសង្គ្រាមចូលប្រទេសអ៊ុយក្រែន លោកពូទីនក៏បានលើកហេតុផលថាការធ្វើប្រតិបត្តិការយោធានេះដើម្បីការពារជនជាតិរុស្ស៊ីក្នុងប្រទេសអ៊ុយក្រែននិងចោទថារដ្ឋាភិបាលអ៊ុយក្រែនគឺជាពួក​Neo-Nazi បានធ្វើទុកបុកមេ្នញចំពោះជនជាតិខ្លួន។ ហេតុផលបីខាងលើនេះគឺបានធ្វើអោយលោកពូទីនកាន់តែខ្លាំង ហើយក៏រហូតដល់គ្មានអ្នកណាអាចប្រកួតប្រជែងឈ្នះលោកនៅក្នុងតំណែងប្រធានាធិបតីរបស់រុស្ស៊ី ទោះបីមានការចោទប្រកាន់លោកជាមនុស្សជាប់ពាក់ព័ន្ធការស្លាប់និងឈ្លានពានប្រទេសដទៃពីសំណាក់ប្រទេសលោកខាងលិចក៏ដោយ។ ម៉្យាងទៀត ការបោះឆ្នោតលើកទី៨ទៀតសោតបានសបញ្ជាក់ថាលោកពូទីន បានឈ្នះគេដាច់តាំងពីរាប់សន្លឹកឆ្នោតដំបូងមកម្ល៉េះដោយអត្រាជាង៨៧%នៃចំនួនសន្លឹកឆ្នោតគឹបានទៅលោកពូទីនរួចស្រេចបាត់ហើយ។ បន្ទាប់ពីដឹងថាខ្លួនបានឈ្នះរួចហើយ លោកពូទីនក៏បានចេញមុខថ្លែងអំណរគុណដល់អ្នកបោះឆ្នោតទាំងអស់រួមទាំងសន្យាថាមិនឱ្យប្រទេសរុស្ស៊ីរស់នៅក្នុងការបំភិនបំភ័យពីប្រទេសដទៃឡើយនិងប្រឈមមើលជាប់ជានិច្ចជាមួយបញ្ហាចំពោះមុខ។

សរុបមកតាមរយៈការបោះឆ្នោតខាងលើនេះគឺបានបញ្ជាក់ថាគ្មាននរណាដែលអាចជាគូប្រជែងរបស់លោកពូទីនបានទេនៅក្នុងតំណែងប្រធានាធិបតីរបស់ប្រទេសរុស្ស៊ីនេះ។ ទោះបីជាលោកត្រូវបានគេសង្ស័យថាបានជាប់ពាក់ព័ន្ធនឹងការស្លាប់របស់អ្នកប្រឆាំងរបស់លោកពិតមែន តែលោកនៅតែច្រានចោលលើការចោទប្រកាន់ទាំងនោះរួមទាំងបង្ហាញភាពស្អាតស្អំរបស់គាត់តាមរយៈការស្វែងរកភស្តុតាងរបស់អាជ្ញាធរនៅកន្លែងកើតហេតុផងដែរ។មួយវិញទៀត បញ្ហារឿងអ៊ុយក្រែនក៏មិនមែនជាឧបសគ្គរបស់លោកក្នុងកំឡុងពេលបោះឆ្នោតផងដែរ ទោះបីជាពេលដំបូងមានការប្រឆាំងក្នុងប្រទេសឱ្យឈប់មាន​ការធ្វើសង្គ្រាមក៏ដោយ ព្រោះលោកពូទីនបានប្រាប់ពីមូលហេតុការធ្វើសង្គ្រាមនេះនិងដើម្បីការពារប្រយោជន៍ប្រជាជនខ្លួនផងដែរ។ ហេតុនេះសរបញ្ជាក់ថា លោកពូទីននៅតែជាបុរសខ្លាំងរបស់រុស្ស៊ីដោយគ្មាននរណាអាចជំនួសរូបលោកទោះបីជាមានរឿងអ្វីក៏ដោយ។

ពាក្យថាបំបែករដ្ឋនេះ ត្រូវបានប្រើប្រាស់ដោយចេញពីមាត់របស់លោកអតីតប្រធានាធិបតី រ៉ូឌ្រីហ្គូ ឌូទើតេ ជាសាធារណៈក្រោយលោកបានដឹងដំណឹងថា រដ្ឋាភិបាលហ្វីលីពីនចង់ធ្វើវិសោធនកម្មរដ្ឋធម្មនុញ្ញដែលជាច្បាប់កំពូលរបស់ហ្វីលីភីន។ សំណួរជាច្រើនលេចឡើង ជាពិសេសមហាជនជាច្រើនងើងឆ្ងល់ជាខ្លាំងថា ហេតុអ្វីនៅសុខៗ លោកប្រធានាធិបតី  ហ្វឺឌីណាន់ ម៉ាសកូស ជូញ៉រ(តទៅហៅថា បុងៗ ម៉ាកូស) ចង់សើរើរដ្ឋធម្មនុញ្ញទៅវិញ? ឬមួយក៏រដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះមានចំណុចណាដែលចែងមិនច្បាស់លាស់ឬទន់ខ្សោយ? ឬក៏ដោយសារតែការលោភលន់ចង់រក្សាអំណាចរបស់គាត់នៅក្នុងជួយរដ្ឋាភិបាលឲ្យបានកាន់តែយូរទៅវិញ? គ្មាននរណាដឹងនិងអាចវិភាគច្បាស់លាស់បានត្រឹមត្រូវមួយរយភាគរយនោះទេចំពោះរឿងនេះ តែយើងអាចវិភាគបានដោយមើលលើសកម្មភាពរបស់មេដឹកនាំរូបនេះ និងមើលអំពីភាពរឹងមាំរបស់រដ្ឋធម្មនុញ្ញរបស់ហ្វីលីភីន។​ យ៉ាងណាមិញ បញ្ហានៃ​ខ្វែងគំនិត ទំនាស់ពាក្យសម្ដីបានកើតឡើងជាបន្ដបន្ទាប់រវាងមេដឹកនាំបច្ចុប្បន្ន នឹង អតីតមេដឹកនាំលោកឌូទើតេ បណ្ដាលឲ្យលោកចង់បំបែករដ្ឋព្រោះមិនចង់ឱ្យស្រុកកំណើតរបស់លោកកោះ​មីនដាណាវ ស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រង់របស់  ហ្វឺឌីណាន់ ម៉ាសកូស បន្ដទៅទៀតព្រោះវាគ្មានការរីកចម្រើនអ្វីបន្ដិចសោះ។ បន្ថែមពីលើនេះ លោកបានលើកឡើងយ៉ាងមានទំនុកចិត្តថា នឹងផ្ដាច់ទឹកដីកោះ​មីនដាណាវដោយគ្មានការបង្ហូរ​ឈាម ហើយ​នឹង​ធ្វើតាម​ដំណើរការ​របស់​អង្គការ​សហប្រជាជាតិ។  តែសំខាន់ថា ហ្វឺដឌីណង់ដ៍ រ៉ូមូលដេហ្ស៍ ម៉ារកូសគម្រាមប្រើប្រាស់អាវុធក្នុងការប្រឆាំងតបតចំពោះការគ្រោងធ្វើអបគមន៍ផងដែរ។

ខាងក្រោមនេះ យើងមកឈ្វេងយល់ពីមែកធាងនានាឬដំណើររឿងជូរចត់ហ្វីលីភីនពីអតីតកាល និងចរិតដឹកនាំរបស់ឪពុករបស់បុងៗ ម៉ាកូស និងកូន លើសំណើកែប្រែរដ្ឋធម្មនុញ្ញ និង ប្រតិកម្មរបស់លោករ៉ូឌ្រីហ្គូ ឌូទើតេ ដើម្បីឈានទៅដល់សេចក្ដីសន្និដ្ឋានថា តើគម្រាងនៃការបំបែករដ្ឋនេះនិងអាចទៅរួចបានប៉ុន្មានភាគរយ ឬ ក៏គ្រាន់តែជាខ្យល់មាត់និយាយឲ្យតែបាននិយាយ?

១. សាធារណរដ្ឋហ្វីលីពីន

ប្រទេសហ្វីលីពីន ជារដ្ឋឯករាជ្យធា្លប់នៅក្រោម អាណានិគមពីអេស្ប៉ាញក្នុងសតវត្សទី១៦ និង ក្រោយមកក៏ក្លាយជាប្រទេសក្រោមអាណានិគមអាមេរិកឆ្នាំ១៨៩៨នៅអំឡុងសង្រ្គាមរវាង អាមេរិក-អេស្ប៉ាញ។ រដ្ឋនេះបានទទួលឯករាជ្យនៅ ០៤ កក្កដា ឆ្នាំ១៩៤៦ជាផ្លូវការ​ តែក៏ស្ថិតនៅក្នុងការគ្រប់គ្រង២១ឆ្នាំរបស់លោកប្រធានាធិបតី Ferdinand MARCOS ជាមេដឹកនាំផ្ដាច់ការនិយម (Authoritarian President) ត្រូវជា​ឪពុករបស់លោក បុងៗ ម៉ាកូសប្រធានាធិបតី ក្រោយមកក្លាយជាប្រទេសលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យក្រោយមានបដិវត្តប្រជាជនប្រឆាំងនឹងមេដឹកនាំផ្ដាច់ការនិយម។ សព្វថ្ងៃប្រជាជននៅលើទឹកដីកោះនេះមានប្រមាណជាង ១០៩ លាននាក់ ជាមួយនឹងចំនួនផលិផលក្នុងស្រុកសរុប (GDP) ៩២១ ពាន់លានដុល្លារសហរដ្ឋអាមេរិក រីឯចំណូលប្រជាជនក្នុងម្នាក់វិញ (GDP per capita)គឺអាចរកបានជាធម្មតា ៨១០០ដុល្លារសហរដ្ឋអាមេរិកក្នុងមួយឆ្នាំ។ ប្រទេសនេះ​និយាយភាសាច្រើនណាស់សរុបទៅគឺ១៨៧ រហូតដល់មានភាសាជាផ្លូវការពី៖  Filipino, English។

២. ប្រវត្តិឪពុក និងកូន (ហ្វឺឌីណាន់ ម៉ាសកូស ជូញ៉រ)

យើងបានដឹងបន្ដិចបន្ដួចថាលោក ហ្វឺឌីណាន់ ម៉ាសកូស ជូញ៉រនិងអតីតប្រធានាធិបតី ហ្វឺឌីណាន់ ម៉ាសកូស ជាមេដឹកនាំផ្ដាច់ការនិយមជាឪពុកនិងកូនបង្កើត។ ចន្លោះ​ឆ្នាំ​១៩៦៥-១៩៨៦ ​គឺជា​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​​ខ្មៅ​ងងឹត​របស់​ប្រទេស​ហ្វីលីពីន​ ដែលគ្របដណ្ដប់ទៅដោយ ​​អំពើ​រំលោភ​សិទ្ធិមនុស្ស​ពុក​រលួយ និង ​ភាព​ក្រីក្រ ក្រោមអំណាចរបស់​លោក ហ្វ៊ែរឌីណង់ ម៉ាកូស​។ ក្ដាប់អំណាចជាងពីរ​ទសវត្សរ៍ប្រជាជនហ្វីលីភីនស្គាល់តែភាពព្រៃផ្សៃ ឃោឃៅ ក្រោមច្បាប់​​អាជ្ញាសឹក(ឆ្នាំ​១៩៧២ ដល់ ​ឆ្នាំ​១៩៨១) សកម្មជនស្នេហាជាតិ ស្នេហាលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ រាប់ម៉ឺននាក់ រង​ការ​ចាប់​ឃុំ ធ្វើ​ទារុណកម្ម និងសម្លាប់ក្រៅប្រព័ន្ធច្បាប់។ អំឡុងពេលបិតាកាន់អំណាច លោកម៉ាកូស ជីអ ឬគេហៅគាត់ថា បុងៗ ម៉ាកូស ត្រូវបានបញ្ជូនទៅកាន់ប្រទេសអង់គ្លេស ដើម្បីសិក្សានៅទីនោះ បន្ទាប់មកលោកបានចូលរៀននៅសកលវិទ្យាល័យ អ័កស្វត(Oxford University) លោកមិនទទួលបានសញ្ញាបត្រទេ គ្រាន់តែបានលិខិតបញ្ជាក់ពិសេសតែប៉ុណ្ណោះ។

ប្រជាជនហ្វីលីភីន តែងចងចាំថាក្នុងឆ្នាំ១៩៨៦លោកបុងៗ ម៉ាកូស បានផ្តល់យោបល់ឲ្យឪពុករបស់លោកទម្លាក់គ្រាប់បែកសម្លាប់ទៅ​លើបន្ទាយប៉ូលីស និងយោធា ដែលពួកគេគាំទ្របដិវត្ត តែឪពុកមិនបានទម្លាក់នោះទេ។ លុះក្រោយមកបន្ទាប់ពីបិតាលែងជាប្រធានាធីបតី រូបលោកក៏នៅតែមានប្រជាប្រិយភាព និង ទទួលបានការទុកចិត្តក្លាយជាសមាជិកតំណាងរាស្រ្តហ្វីលីពីនពីឆ្នាំ១៩៩២ ដល់ឆ្នាំ១៩៩៥ បន្ទាប់មកពីឆ្នាំ២០០៧ ដល់ឆ្នាំ២០១០ និងជាព្រឹទ្ធសមាជិកពីឆ្នាំ២០១០ ដល់ឆ្នាំ២០១៦។ ចំណែកបច្ចុប្បន្ន​គឺ​​​ជា​អ្នក​ដឹកនាំ​ប្រទេសគឺត្រូវបានជាប់ឆ្នោតជាផ្លូវការនៅថ្ងៃទី៩ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០២២ ចំពោះអ្នកវិភាគនយោបាយបានវិភាគថាលោកជាប់ឆ្នោតដោយសាតែយុវជន គាំទ្រ ប៉ុន្តែចំពោះប្រជាជនចំណាស់គឺតែងតែចងចាំនូវការឈឺ ដែលបិតារបស់លោកប្រព្រឹត្ត។

៣.ការគ្រោងធ្វើវិសោធនកម្មរដ្ឋធម្មនុញ្ញ

ក្រោយពីកាន់អំណាចអស់ជាងពីរឆ្នាំមក លោកបុងៗ ម៉ាកូស បានដឹកនាំហ្វីលីពីនបានល្អគ្រាន់បើដែរ ក្នុងនោះលោកបានខឹតខំប្រឹងប្រែងអភិវឌ្ឍជាតិ​ និង បង្កើតទំនាក់ទំនងល្អជាមួយប្រទេសដទៃដូចជា ឥណ្ឌូណេស៊ី សិង្ហបុរី ជប៉ុន និង វៀតណាម ដើម្បីពង្រឹងចំណងមិត្តភាព ក៏ដូចជាទាញយកសក្តានុពលពាណិជ្ជកម្ម ព្រមទាំងការវិនិយោគទាំងខ្នាតតូច និង​ខ្នាតធំ។ យ៉ាងណាមិញ បើមើលទៅលើជ្រុងមួយទៀតលោកបុងៗ ម៉ាកូស ក៏ជាមនុស្សស្រឡាញ់អំណាចណាស់ដែរ ព្រោះតាម​អ្នក​វិភាគ​​ស្ថានការណ៍​ស្រុក​ហ្វីលីពីនបាន វិភាគពីបំណងរបស់លោក ដែលចង់ធ្វើវិសោធនកម្មរដ្ឋធម្មនុញ្ញ គឺដើម្បី​ឆ្លៀត​ឱកាស​កែប្រែការ​កំណត់​​អាណត្តិ​ប្រ​ធានាធិបតី។ ប៉ុន្ដែ ចំពោះលោកបុងៗ ម៉ាសកូស បែរជានិយាយផ្ទុយថា វិសោធនកម្មដើម្បីសម្រួល​ការ​វិនិយោគទុន​បរទេស  ​​ព្រោះដោយសារតែមាត្រាខ្លះ ​​បាន​បិទផ្លូវ ឬមិនសូវ​លើកទឹកចិត្ត​ ឲ្យ​ឈ្មួញ​បរទេស​ មករក​ស៊ី​ជួញ​ដូរ​នៅហ្វីលីភីនទាល់តែសោះ។ លោកចង់ឲ្យវិនិយោគគិន មានភាពសោមនស្ស និងប្រមូលគ្នាមករកស៊ីឲ្យបានច្រើនដែលជាសញ្ញាវិជ្ជមានសម្រាប់សេដ្ឋកិច្ចហ្វីលីភីន។ សំនួរសួរថា បើគ្រាន់តែចង់លើកទឹកចិត្តបែបនោះ ហេតុអ្វីមានការប្រទាំងប្រទាស់គ្នា និង​ចោទថា លោកស្រឡាញ់អំណាច និង មានប្រជាជនខ្លះនិយាយថា ឪពុក និង កូនដឹកនាំប្រទេសដូចគ្នាទៅវិញ? តាមពិតរដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះ ដាក់កម្រិតតឹងរឹងបន្ដិចមែន ដោយបានកំណត់ថា អ្នក​វិនិយោគទុន​បរទេស​ ត្រូវ​​ឲ្យ​មានភាគហ៊ុន​ចំណែក​តិច​ជាង​ម្ចាស់​ភាគហ៊ុន​ក្នុងស្រុក​នេះជា ភាពរឹងរឹងដែលលោកម៉ាកូស អាចលើកជាបញ្ហាបាន។

៤. ការខ្វែងគំនិតគ្នា ឈានដល់ការចង់បំបែករដ្ឋ

ចំណុចក្ដៅនៅក្នុងរឿងនេះ គឺការចោទទៅកាន់ លោកប្រធានាធិបតី បុងៗ ម៉ាកូស ថាចង់ឆ្លៀតឱកាសកំណត់ពីអាណត្តិរបស់ប្រធានធិបតី ព្រោះរូប​លោក​ត្រូវបញ្ចប់​អាណត្តិ​នៅ​ពាក់កណ្តាល​ឆ្នាំ២០២៨។ គួរឲ្យចាប់អារម្មណ៍ផងដែរថា ប្អូនជីដូនមួយរបស់លោកដែលជារដ្ឋសភាជាតិ ក៏​គាំទ្រការ​កែប្រែ​ច្បាប់​រដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះដែរ (តាមពិតទៅគ្រួសារនេះកាន់អំណាចដោយបងប្អូននិយម ហើយមានគ្រួសារនេះឥទ្ធិពលខ្លាំងទៅលើកគ្រប់ផ្នែកទាំងសេដ្ឋកិច្ច និង នយោបាយរបស់ហ្វីលីភីន)។ បុគ្គលប្រឆាំងដែលលេចធ្លោរជាងគេនោះគឺលោកអតីតប្រធានាធិបតី ឌូតើតេ ព្រោះលោកយល់ថានេះគ្រាន់តែជាមធ្យោបាយរក្សាអំណាចរបស់ប្រធានាធិបតីបុងៗ ម៉ាកូសតែប៉ុណ្ណោះ។ ដោយលើកឡើងដូច្នេះ ព្រោះលោកមើលឃើញពីមហិច្ឆតាតែមួយគត់របស់ បុងៗ​ ម៉ាកូស គឺធ្វើយ៉ាងណាដើម្បីរក្សាអំណាចបានយូរតាមដែលអាចធ្វើទៅបាន។ សម្ព័ន្ធភាពរបស់លោកឌូតើតេនិងលោកបុងៗ ម៉ាកូសមានភាពរកាំរកុស និង ខ្វែងគំនិតគ្នាខ្លាំងមិនដែលធ្លាប់មានពីមុនមក។

លោក រ៉ូឌ្រីហ្គូ ឌូទើតេ បានថ្លែងថា កំពុងស្វែងរកមធ្យោបាយ ដើម្បីជួយកោះមីនដាណាវបំបែកខ្លួន((កោះមីនដាណាវជាកោះធំទីពីរនៅក្នុងប្រទេសហ្វីលីពីន បន្ទាប់ពីកោះលូហ្ស៊ុន) និងក្លាយជារដ្ឋឯករាជ្យចេញពីហ្វីលីពីនព្រោះស្រុកកំណើតលោកមួយនេះ ក្រីក្រខ្លាំង និងគ្មានការអភិវឌ្ឍន៍ទាល់តែសោះ។ តែយើងក៏អាចយកសំដីនេះមកវិភាគពិចារណាថា តើចុះអាណត្តិរបស់លោកឌូទើតេ ដែលលោកក្ដាប់អំណាចតើលោកបានធ្វើអ្វីខ្លះដើម្បីអភិវឌ្ឍស្រុកកំណើតរបស់លោក? ចម្លើយគឺគ្មានទេ លោកមិនបានអភិវឌ្ឍអ្វីឡើយ ប្រការនេះអាចនិយាយបាន ថា ឌូទើតេ គ្រាន់តែយកលេសចង់បំបែករដ្ឋជាការគម្រាមទៅលោក បុង៉ៗ ម៉ាកូសដែលប៉ុណ្ណោះ ព្រោះលោកបានដឹងពីផលវិបាកនៃការបំបែករដ្ឋថា​នឹងបង្កើតឲ្យមានតំបន់អបគមន៍​ ហើយរដ្ឋាភិបាលស្របច្បាប់មានសិទ្ធិស្របច្បាប់ប្រើប្រាស់កម្លាំងប្រឆាំងតបតដោយមិនខុសច្បាប់ឡើយ។ យើងសូមបញ្ជាក់ថា តំបន់កោះមីនដាណាវជាតំបន់ស្វយ័តដែលរុំព័ទ្ធទៅដោយអំពើហឹង្សា និងជម្លោះរាប់សិបឆ្នាំមកហើយរហូតដល់រណសិរ្សរំដោះឥស្លាមម៉ូរ៉ូ (MILF) ដែលជាក្រុមឧទ្ទាមធំជាងគេ  បានចុះកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពជាមួយរដ្ឋាភិបាលហ្វីលីពីនក្នុងឆ្នាំ ២០១៤ ដោយបញ្ចប់ការប្រយុទ្ធគ្នាជាមួយរដ្ឋាភិបាល។ ពួកគេអាចគ្រប់គ្រងតំបន់នោះបានដោយខ្លួនឯង តែមិនមែនបានសេចក្ដីថា តំបន់នេះមានអធិបតេយ្យភាព មានសិទ្ធិធ្វើទំនាក់ទំនងអន្ដរជាតិអ្វីឡើយ ហើយមួយវិញទៀត គឺមិនអាចផ្ដាច់ខ្លួនបានពីរដ្ឋហ្វីលីពីនទេ។

មកដល់ចំណុចនេះ លោកអ្នកអាចគិតពិចារណាបានថា តើគំនិតនៃការបំបែករដ្ឋនេះ​ គឺជាគំនិតប្រសើរឬទេ? ចម្លើយ រដ្ឋហ្វីលីភីន ជាសមាជិកអង្គការសហប្រជាជាតិ ជារដ្ឋមិនអាចពុះចែកបានដូចលើកឡើងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញដែលជាច្បាប់កំពូលរបស់ហ្វីលីភីនដែលថា ហ្វីលីភីន ឯករាជ្យ និង មិនអាចបំបែកបាន។ សរុបមក ចំពោះលោកឌូទើតេ វិញលោកមិនអាចសម្រេចកម្មវត្តុបំបែករដ្ឋនេះ បានឡើយ ហើយបើលោកនៅរឹងចចេញនោះគឺ ប្រធានាធិបតីស្របច្បាប់បុងៗ ម៉ាកូស នឹងប្រើអាវុធតបដែលនឹងនាំឲ្យមានសង្រ្គាមស៊ីវិលនាំឲ្យមានវិនាសសកម្មទៅវិញទេ ហើយចំពោះលេសដែលលោកយកមកធ្វើជាទឡ្ហីករណ៍ថាតំបន់កោះមីណាដាវ ថាជាតំបន់ក្រីក្រ គ្មានការអភិវឌ្ឍន៍នោះជាហេតុផលមិនសមរម្យទាល់តែសោះ។​

រយៈពេល ៤៤៤ ថ្ងៃដែលបុគ្គលិកស្ថានទូតអាមេរិកត្រូវបានចាប់ជាចំណាប់ខ្មាំងដោយក្រុមចលនាប្រឆាំងរដ្ឋាភិបាលអ៊ីរ៉ង់នៅក្នុងវិបត្តិចំណាប់ខ្មាំងអាមេរិក ឆ្នាំ ១៩៧៩ ដែលហេតុការណ៍នេះបានបង្កឱ្យសហរដ្ឋអាមេរិក និងអ៊ីរ៉ង់ ក្លាយជាសត្រូវនឹងគ្នា និងបានផ្លាស់ប្តូរសម្ព័ន្ធភាពទំនាក់ទំនងរវាងប្រទេសទាំងពីរមកទល់ពេលនេះ ពោលគឺជិត ៤៥ ឆ្នាំទៅហើយ។

មូលហេតុនៅពីក្រោយវិបត្តិចំណាប់ខ្មាំងអាមេរិក ឆ្នាំ ១៩៧៩

នៅឆ្នាំ​ ១៩៥២ ដែលស្ថិតក្នុងអំឡុងពេលភាពតានតឹងនៃសង្គ្រាមត្រជាក់រវាងសហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀត បានជះឥទ្ធិពលដល់អ៊ីរ៉ង់ក្រោមរដ្ឋបាលដឹកនាំរបស់នាយករដ្ឋមន្រ្តីដែលទើបជាប់ឆ្នោតថ្មីម្នាក់ ឈ្មោះថា ម៉ូហាម៉ាដ ម៉ូសាដេក (Mohammad Mossadegh)​ ដែលជា​អ្នក​នយោបាយ​ជាតិនិយមមួយរូប។​ ក្រោមរដ្ឋបាលដឹកនាំរបស់លោក ម៉ូហាម៉ាដ ម៉ូសាដេក លោកបានដាក់ចេញនូវគោលនយោបាយជាច្រើន ដែលពិសេសនោះគឺការធ្វើជាតូបនីយកម្មលើវិស័យប្រេង ដោយដកហូតសិទ្ធិធ្វើអាជីវកម្មបូមប្រេងពីក្រុមហ៊ុនបរទេស។ ឆ្លើយតបទៅនឹងការដកហូតនេះ អង់គ្លេសដែលរកចំណូលបានច្រើនពីការធ្វើអាជីវកម្មប្រេងនេះ បានព្យាយាមរកវិធីផ្តួលរលំរបបដឹកនាំរបស់លោក ម៉ូសាដេក និងជំនួសដោយអ្នកផ្សេងវិញ ហើយពេលនោះ សហរដ្ឋអាមេរិកក៏បានចូលរួមផងដែរ។

ជម្លោះរវាងអ៊ីរ៉ង់ និងបណ្តាប្រទេសលោកខាងលិចក៏ចាប់ផ្តើមផ្ទុះឡើង ដោយត្រឹមរយៈពេលមួយឆ្នាំ លោក ម៉ូហាម៉ាដ ម៉ូសាដេក ត្រូវបានគេទម្លាក់ចេញពីតំណែងដោយរដ្ឋប្រហារយោធាមួយ និងបានជំនួសវិញដោយស្តេច ម៉ូហាម៉ាដ រ៉េសា ផាឡាវី (Mohammad Reza Pahlavi) នៅថ្ងៃទី ១៩ ខែ សីហា ឆ្នាំ ១៩៥៣។ ស្តេច ម៉ូហាម៉ាដ រ៉េសា ផាឡាវី គឺជាអ្នកដឹកនាំផ្តាច់ការ រំលោភសិទ្ធិមនុស្ស ប្រព្រឹត្តអំពើពុករលួយ និងអនុវត្តគោលនយោបាយនិយមអាមេរិក នេះបើយោងទៅតាមព័ត៌មានដកស្រង់ចេញពី គេហទំព័រ Britannica។ ក្រោមការដឹកនាំរបស់ស្តេច ផាឡាវី ទ្រង់បានបើកផ្លូវឱ្យអង់គ្លេស និងបណ្តាប្រទេសផ្សេងទៀត បន្តធ្វើអាជីវកម្មប្រេង។ ចលនាប្រឆាំងពីមហាជនចំពោះស្តេច ផាឡាវី ​ក៏បានរីករាលដាលកាន់តែខ្លាំង បើទោះបីជាគេឃើញថា ក្រោមការ​ដឹកនាំរបស់ស្តេចអង្គនេះ អ៊ីរ៉ង់មានសន្ទុះកំណើននៃការអភិវឌ្ឍសេដ្ឋកិច្ចក៏ដោយ។

អំឡុងពេលដែលរងនូវការបះបោរពីមហាជន អាមេរិកនៅតែបន្តផ្តល់ជំនួយថវិកាទៅដល់ស្តេច ផាឡាវី ដើម្បីមេដឹកនាំរូបនេះអាចបន្តរក្សាអំណាចទៅទៀតបាន។​ ជាក់ស្តែងនៅក្នុងថ្ងៃទី ៣១ ខែ ធ្នូ ឆ្នាំ ១៩៧៧ លោកប្រធានាធិបតីសហរដ្ឋអាមេរិក ជីមី ខាទ័រ (Jimmy Carter) បាននិយាយសរសើរស្តេច ផាឡាវី ក្នុងពិធីជប់លៀងឆ្នាំថ្មី ដោយលើកឡើងថា ​ស្តេច ផាឡាវី គឺជាមនុស្សដ៏គួរឱ្យគោរព និងទទួលបានកី្តស្រលាញ់ពេញ​​ចិត្តពីសំណាក់ជនជាតិអ៊ីរ៉ង់ជាច្រើន ទាំងដែលការពិត គឺផ្ទុយស្រឡះ។ ការណ៍នេះរឹតតែធ្វើឱ្យប្រជាជនអ៊ីរ៉ង់ កាន់តែខឹងសម្បារ និងបង្កើនចលនាប្រឆាំងកាន់តែខ្លាំងឡើង។​

នៅក្នុងចលនាប្រឆាំងនឹងសេ្តចស្ហា ផាឡាវី មានមេដឹកនាំម្នាក់គឺ រូហូឡា ខូម៉ីនី (Ruhollah Khomeini) ជាមេដឹកនាំចលនាមានប្រជាប្រិយភាពមួយរូប ដែលជាពិសេសនោះគឺបន្ទាប់ពីត្រូវបានចាប់ខ្លួនដោយអាជ្ញាធរនិងនិរទេសខ្លួននៅអ៊ីរ៉ាក់និងបារាំង កំណើនអ្នកគាំទ្ររូបលោកបានកើនឡើងនិងមានការគាំទ្រចលនារបស់លោកជាខ្លាំង។

ការផ្ទុះឡើងនៃចលនាបាតុកម្ម

ចលនាបាតុកម្មបានផ្ទុះឡើងនាដើមឆ្នាំ ១៩៧៨ នៅក្នុងប្រទេសអ៊ីរ៉ង់ ដោយកើតចេញពីសិស្សសាលា​ដែលជាអ្នក​ស្រលាញ់គាំទ្រយ៉ាងពេញទំហឹងរបស់លោក រូហូឡា ខូម៉ីនី ។ ម៉្យាងទៀត យុវជនទាំងនោះគឺកំពុងតែជួបវិបត្តិគ្មានការងារធ្វើផងដែរ។ ចលនាប្រឆាំងនេះគឺកាន់តែរីករាលដាលធំទៅៗ ដោយមានអ្នកចូលរួមកើ​ន​ឡើងលើស ៦លាន នាក់ ហើយបាតុករមួយចំនួនបានស្លាប់ដោយសារកម្លាំងបង្ក្រាបរបស់អាជ្ញាធរក្រោម​ការបញ្ជារបស់ស្តេច ផាឡាវី ដែលបង្កឱ្យកាន់តែដុតកំហឹងរបស់ក្រុមបាតុករទាំងនោះ។ ដោយសារតែកម្លាំងបដិវត្តន៍របស់មហាជន ធ្វើឱ្យស្តេច ផាឡាវី បាននិរទេសខ្លួនទៅកាន់ប្រទេស​អេហ្ស៉ីប​​នៅថ្ងៃទី១៦ ខែ មករា ឆ្នាំ ១៩៧៩ ដោយមិនឃើញវត្តមានវិលត្រឡប់ចូលប្រទេសវិញឡើយ។ នៅពេលនោះ របបរាជានិយមនៅអ៊ីរ៉ង់ក៏ត្រូវបាន​ដួល​រលំ​​ និងជំនួសមកវិញដោយរដ្ឋាភិបាលអ៊ីស្លាម ក្រោមការដឹកនាំរបស់ លោក ខូម៉ីនី។

ការរើឡើងវិញនូវស្នាមរបួសចាស់

បន្ទាប់ពីទទួលបានជ័យជម្នះនៃបដិវត្តន៍អ៊ីរ៉ង់ ភាពជាសត្រូវជាមួយសហរដ្ឋអាមេរិករបស់អ្នកគាំទ្រ​របបចាស់ក៏បានរើ​ឡើងវិញ ហើយ​មន្ត្រីនៅស្ថានទូតអាមេរិកក៏បានរងការវាយប្រហារជាច្រើនលើកផងដែរពីសំណាក់ក្រុម​បាតុករ​គាំទ្រ​​បដិវត្តន៍។​​ បើទោះបីជាមានភាពចលាចលនៅក្នុងប្រទេសអ៊ីរ៉ង់ក៏ពិតមែន តែប្រធានាធិបតីអាមេរិក លោក ជីមី ខាទ័រ បានបន្ត​ព្យាយាមរក្សាទំនាក់ទំនងការទូតជាមួយរដ្ឋាភិបាលអ៊ីរ៉ង់ថ្មី ក៏ប៉ុន្តែការដែលលោកផ្តល់សិទ្ធិជ្រកកោនដល់​ស្តេច ​ផាឡាវី ​​​ដើម្បី​ទទួលការព្យាបាលជំងឺមហារីកនៅអំឡុងខែតុលា ឆ្នាំ១៩៧៩ គឺជាការសម្រេចចិត្តដ៏ខុសមួយ។

នៅថ្ងៃទី ៤ ខែ វិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៧៩ ក្រុមសិស្សនិស្សិតដែលជាអ្នកស្មោះស្ម័គ្រនឹងមេដឹកនាំលោក ខូម៉ីនី ប្រមាណជា ៣ ពាន់ នាក់បាននាំគ្នាធ្វើបាតុកម្មនៅមុខស្ថានទូតអាមេរិកប្រចាំទីក្រុងតេហេរ៉ង់ បន្ទាប់មកពួកគេក៏នាំគ្នា​សម្រុក​ចូលទៅក្នុង​ស្ថានទូត ហើយចាប់ខ្លួនមន្ត្រីនិងបុគ្គលិកស្ថានទូតអាមេរិកចំនួន ៦៣ នាក់ធ្វើជាចំណាប់ខ្មាំង ហើយមានតែអ្នកការទូត​អាមេរិកចំនួន​ ៦ នាក់ប៉ុណ្ណោះដែលបានរួចខ្លួនដោយបានសុំលាក់ខ្លួន​នៅគេហដ្ឋានរបស់អ្នកការទូត​កាណាដា​ លោក ចន ហ៊្សែរដោន (John Sheardown)។ នាពេលនោះផងដែរ នាយករដ្ឋមន្ត្រីកាណាដាលោក ចូ ខ្លាក (Joe Clark) បានជួយអ្នកការទូតអាមេរិកទាំង ៦​ នាក់ឱ្យបានចាកចេញពីប្រទេសអ៊ីរ៉ង់ ដោយការចេញនូវលិខិតឆ្លងដែនកាណាដាទៅឱ្យពួកគេ។ បន្ទាប់មកក្រុម​និស្សិត​​អ៊ីរ៉ង់នោះបានចាប់ខ្លួនបុគ្គលិកស្ថានទូតអាមេរិកចំនួន ៣ នាក់ទៀតមកធ្វើជាចំណាប់ខ្មាំងដែលចំនួនសរុបឡើងដល់ ៦៦ នាក់។

ដំណើរស្វែងរកដំណោះស្រាយ

ការចរចារវាងសហរដ្ឋអាមេរិក និងអ៊ីរ៉ង់គឺនៅតែមិនអាចរកឃើញពន្លឺនៃដំណោះស្រាយឃើញ ដោយក្រុម​អ្នក​ចាប់ចំណាប់ខ្មាំងនៅថ្ងៃទី ៧ ខែ វិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៧៩ ​បានផ្ញើសារតាមការផ្សាយរបស់ស្ថានីយ៍ព័ត៌មានតេហេរ៉ង់​ដែលមានខ្លឹមសារ ហាមឃាត់ក្រុមប្រឹក្សារបស់ចលនាបដិវត្តន៍ និងមន្ត្រីផ្សេងទៀត ចូលរួមចរចាជាមួយអ្នក​តំណាង​​របស់សហរដ្ឋ​អាមេរិក និងបានចេញជាសារថា សហរដ្ឋអាមេរិកត្រូវតែប្រគល់ស្តេច ផាឡាវី មកឱ្យអ៊ីរ៉ង់វិញ និង​បញ្ឈប់​​ការធ្វើចារកម្មទៅលើចលនារបស់ពួកគេ ទើបពួកគេអាចបើកផ្លូវសម្រាប់ការចរចារបាន។ ភាពចម្រូងចម្រាស​នៃការចរចា និងការដោះស្រាយបញ្ហានេះនៅតែបន្តបើទោះបីជាសហរដ្ឋអាមេរិក ព្យាយាមស្វែងរកដំណោះស្រាយដោយសន្តិវិធីកី្ត។

ជាក់ស្តែង បន្ទាប់ពីទទួលបានសារពីប្រទេសអ៊ីរ៉ង់ហើយ នៅថ្ងៃទី ២៧ ខែ វិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៧៩ សហរដ្ឋអាមេរិកបានរៀបចំការប្រជុំជាបន្ទាន់នៅឯក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខអង្គការសហប្រជាជាតិ (UNSC) ដោយ​គ្មាន​វត្តមានរបស់អ៊ីរ៉ង់ និងបានអនុម័តនូវសេចកី្តសម្រេចលេខ ៤៥៧ ដោយបានអំពាវនាវដល់ក្រុមបាតុករ ឱ្យដោះលែង​ចំណាប់ខ្មាំងដែលជាបុគ្គលិកស្ថានទូតទាំងអស់ និងត្រូវការពារសុវត្ថិភាពរបស់ពួកគេ។ ក្នុងសេចកី្តសម្រេចនោះផង​ដែរ ក៏បានអំពាវនាវដល់រដ្ឋាភិបាលអាមេរិក និងអ៊ីរ៉ង់ ចូលតុចរចា និងដោះស្រាយបញ្ហាដោយសន្តិវិធី ​និង​​បានសំណូមពរដល់អគ្គលេខាធិការអង្គការសហប្រជាជាតិ (អ.ស.ប) ដើរតួជាអ្នកសម្របសម្រួល ដើម្បី​អនុវត្ត​សេចកី្តសម្រេចនោះឱ្យបានលឿន។

ក៏ប៉ុន្តែ ក្រៅពីការស្វែងរកដំណោះស្រាយតាមនីតិវិធីរដ្ឋបាល លោក​ប្រធានាធិបតីអាមេរិក ជីមី ខាទ័រ ក៏បានប្រើប្រាស់ការដាក់ទណ្ឌកម្មសេដ្ឋកិច្ច ដោយបង្កកទ្រព្យសម្បត្តិរបស់​រដ្ឋាភិបាល​​អ៊ីរ៉ង់ ដែលមាននៅក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិកចំនួនសរុបលើស ១៣ ប៊ីលានដុល្លា​អាមេរិក បញ្ឈប់ការនាំចូលប្រេងពីអ៊ីរ៉ង់ និងបញ្ឈប់ការលក់អាវុធទៅអ៊ីរ៉ង់វិញដូចគ្នា។ រីឯភាគីអ៊ីរ៉ង់វិញ ក្រុមចលនាប្រឆាំងនោះនៅតែរក្សាជំហរមិនព្រមចូលរួមកិច្ចចរចារ និង​នៅតែបន្តទាមទារស្តេច ផាឡាវី មកវិញ​ដើម្បី​កាត់ទោស និងតម្រូវឱ្យសហរដ្ឋអាមេរិក ធ្វើការសុំទោសខ្លួនដែលបានឈ្លានពាន និងជ្រៀតជ្រែកបញ្ហាផ្ទៃក្នុងរបស់អ៊ីរ៉ង់ ក៏ដូច​ជា​ការដែលចូលរួមផ្តួលរម្លំរបបដឹកនាំរបស់លោក ម៉ូហាម៉ាដ ម៉ូសាដេក។

រហូតដល់ថ្ងៃទី ២៤ ខែ មេសា ឆ្នាំ​១៩៨០ លោក ជីមី ខាទ័រ បានបង្គាប់ឱ្យបង្កើតក្រុមប្រតិបត្តិកា​រ​សង្គ្រោះ​ចំណាប់ខ្មាំងមួយឈ្មោះថា Operation Eagle Claw ដើម្បីអនុវត្តបេសកម្មសង្គ្រោះចំណាប់ខ្មាំងទាំងនោះ ក៏ប៉ុន្តែលទ្ធផលគឺមិនដូចការ​រំពឹងទុកនោះឡើយ ដោយបានបរាជ័យ ហើយបានបង្កគ្រោះថ្នាក់ដល់ក្រុមជួយសង្គ្រោះចំនួន ៨ នាក់ បាត់​បង់​ជីវិត​ក្រោយឧបទ្ទវហេតុធ្លាក់យន្តហោះក្នុងពេលទៅបំពេញបេសកម្មនេះ ដែលតម្រូវឱ្យមានការបញ្ឈប់ប្រតិបត្តិ​ការភ្លាមៗ​។

ភាពបរាជ័យនៃបេសកកម្មសង្គ្រោះ ​បូកផ្សំនឹងការដែលមិនអាចដោះស្រាយបញ្ហាបាន បានជះឥទ្ធិពលទៅដល់​ប្រជា​ប្រិយ​ភាព​របស់លោក​ ជីមី ខាទ័រ និងបានធ្វើឱ្យលោកបាត់បង់ឱកាសបន្តជា​ប្រធានាធិបតី​នៅអាណត្តិក្រោយ ឯបេក្ខភាពនាយករដ្ឋមន្ត្រីអាមេរិកថ្មីគឺបានទៅលើរដ្ឋាភិបាលថ្មីដឹកនាំដោយប្រធានាធិបតីអាមេរិកលោក រ៉ូណាល់ រីហ្កេន Ronal Reagan។ យ៉ាងណាមិញ ទោះបីជាលោកបានចាញ់ការបោះឆ្នោត និងបាត់បង់ឱកាសបន្តដឹកនាំ ក៏លោក ជីមី ខាទ័រ នៅតែបន្តចរចារជាមួយនឹងក្រុមចាប់ចំណាប់​ខ្មាំងនៅអ៊ីរ៉ង់ រហូតដល់ថ្ងៃធ្វើការចុង​ក្រោយរបស់លោក។

ពន្លឺនៃដំណោះស្រាយរំដោះចំណាប់ខ្មាំង

រដ្ឋាភិបាលអ៊ីរ៉ង់បានទទួលការចោទប្រកាន់ពីសហគមន៍អន្តរជាតិ រួមទាំងក្រុមប្រឹក្សាសន្តិសុខអ.ស.ប និងតុលាការ​អន្តរជាតិក្រុងឡាអេ និងត្រូវទទួលខុសត្រូវចំពោះហេតុការណ៍នេះ ដោយសារតែជាការរំលោភលើអភ័យ​ឯកសិទ្ធិនៃ​ស្ថាន​ទូត និងមន្ត្រីទូតបរទេស ដែលជាការរំលោភយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរទៅលើច្បាប់អន្តរជាតិ ជា​ពិសេសគឺ​អនុសញ្ញា​ទីក្រុង​វីយ៉ែន (១៩៦១) ស្តីពីទំនាក់ទំនងការទូត ឬ Vienna Convention on Diplomatic Relations បើទោះបី​សកម្មភាពចាប់ចំណាប់ខ្មាំងបុគ្គលិកស្ថានទូតអាមេរិកនេះមិនមែនធ្វើឡើងដោយកងកម្លាំងរដ្ឋាភិបាលក៏ដោយ ក៏រដ្ឋាភិបាលក្រុងតេហេរ៉ង់ត្រូវតែមានទំនួលខុសត្រូវ។​

នៅថ្ងៃទី ១៩ ខែ មករា ឆ្នាំ ១៩៨១ លោក ជីមី ខាទ័រ និងរដ្ឋបាលរបស់លោក បានសម្រេចជាផ្លូវ​ការ​នូវការចរចាជាមួយនឹងមេដឹកនាំអ៊ីរ៉ង់នៅក្នុងទីក្រុងអាល់ហ្សេ ប្រទេសអាល់ហ្សេរី (ALGIERS ACCORDS) ដែលនៅក្នុងសេចក្តីប្រកាសនៃកិច្ចព្រមព្រៀងអាល់ហ្សេ របស់រដ្ឋាភិបាលអាល់ហ្សេរី មានគោលការណ៍ទូទៅចំនួន ៤ ចំណុចដូចតទៅ៖

ចំណុចទី ១ ការមិនធ្វើអន្តរាគមន៍ក្នុងកិច្ចការផ្ទៃក្នុងរបស់អ៊ីរ៉ង់

ចំណុចទី ២ និងទី ៣ ការប្រគល់ទ្រព្យសកម្មរបស់អ៊ីរ៉ង់ និងការទូទាត់សំណងនៃបណ្តឹងទាមទារសំណងរបស់សហរដ្ឋអាមេរិក

ចំណុចទី ៤ ការប្រគល់ទ្រព្យសម្បតិ្តរបស់គ្រួសារអតីតស្តេច ផាឡាវី ដែលអាមេរិកបានបង្កក

លក្ខខណ្ឌនៅក្នុងសេចកី្តប្រកាសនេះ គឺរដ្ឋាភិបាលតេហេរ៉ង់ផ្ទាល់ជាអ្នកដាក់ជាថ្នូរនឹងការដោះលែងចំណាប់ខ្មាំងអាមេរិក។ ​ក្រោយទទួលបានការព្រមព្រៀងពីសំណាក់រដ្ឋាភិបាលក្រុងវ៉ាស៊ីងតោន ចំណាប់ខ្មាំងទាំងអស់ត្រូវបានដោះលែង​នៅថ្ងៃទី ២០ ខែ មករា ឆ្នាំ ១៩៨១ ដែលមានរយៈពេលសរុប ៤៤៤ ថ្ងៃរាប់ចាប់ពីថ្ងៃដែលពួកគេបានជាប់ឃុំ។ ចាប់ពីមានវិបត្តិ​ចំណាប់​ខ្មាំ​ងនេះ ទំនាក់ទំនងការទូតរវាងអាមេរិក និងអ៊ីរ៉ង់ត្រូវបានកាត់ផ្តាច់ទាំងស្រុង រហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន​នេះ​ វត្តមានស្ថានទូតនៅក្នុងប្រទេសទាំងពីរនៅមិនទាន់បានបង្កើតឡើងវិញនៅឡើយទេ។

អតិផរណា​នៃតម្លៃចំណីអាហារសម្រាប់ប្រជាជនរស់នៅក្នុងទ្វីបអាស៊ីកាន់តែឡើងថ្លៃពីមួយឆ្នាំទៅមួយឆ្នាំ ដែលបានបង្កជាបញ្ហាសម្រាប់អ្នកបរិភោគតាំងពីសតវត្សទី១៩ មកម្ល៉េះ។ ប៉ុន្តែនៅក្នុងឆ្នាំ២០២៣នេះ អង្គការចំណីអាហារ និងកសិកម្មបានចេញរបាយការណ៍ស្ដីអំពីតម្លៃផលិតផលអង្ករចរាចរណ៍នៅក្នុងតំបន់អាស៊ីនេះ ដោយបានរាយការណ៍នៅក្នុងរបាយការណ៍នោះថា តម្លៃផលិតផលអង្ករក្នុងទ្វីបអាស៊ីបានឈានដល់កម្រិតអតិផរណាជាថ្មីម្តងទៀត​ បន្ទាប់ពីតំបន់នេះធ្លាប់ធ្លាក់ក្នុងវិបត្តិនេះម្តងរួចមកហើយកាលពីអំឡុងឆ្នាំ២០១១។ របាយការណ៍របស់អង្គការចំណីអាហារ និងកសិកម្មបានបង្ហាញថា តម្លៃផលិតផលអង្ករបានឡើងថ្លៃជាង ១៩.៧%បើធៀបនឹងតម្លៃកាលពីឆ្នាំ២០២២។​​ អតិផរណា​នៃតម្លៃអង្ករនឹងបង្កជាបញ្ហាអតិផរណា​នៃតម្លៃចំណីអាហារ ព្រោះថាអង្ករជាចំណីអាហារដ៏សំខាន់បំផុតសម្រាប់ប្រជាជនអាស៊ី មិនតែប៉ុណ្ណោះក៏មានភស្តុតាងជាច្រើនដែលបង្ហាញថាផលិតផលចំណីផ្សេងៗក្រៅពីបាយក៏ស្ថិតក្នុងបញ្ហាអតិផរណាដូចគ្នា។ បាយ ឬអង្ករជាអាហារដ៏សំខាន់សម្រាប់ការបរិភោគរបស់ប្រជាជានអាស៊ី ជាឧទាហរណ៍ប្រទេសហ្វីលីពីនដែលត្រូវបានចាត់ថាជាប្រទេសដែលបាយជាអាហារដ៏សំខាន់បំផុតក្នុងការទទួលទានអាហាររបស់ប្រជាជនរស់នៅក្នុងប្រទេសនេះ។ ប្រជាជនហ្វីលីពីនជាទូទៅ ៣៤.៨%នៃការចំណាយរបស់ពួកគេបានចំណាយទៅលើការទិញចំណីអាហារ ដោយក្នុងនោះ ៨.៩%គឺចំណាយទៅលើការទិញអង្ករ។​ ដូច្នេះ​អតិផរណា​នៃតម្លៃអង្ករនេះបានជះឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងក្លាដល់ប្រជាជនហ្វីលីពីនផងដែរ។ បន្ថែមពីអង្ករ នៅមានផលិតផលដ៏ទៃទៀតដែលជួបបញ្ហាដូចគ្នា ឧទាហរណ៍ដូចជាតម្លៃស្ករសជាដើម​។ តាមរយៈរបាយការណ៍របស់អង្គការចំណីអាហារ និងកសិកម្មបានធ្វើការវិនិច្ឆ័យថាការផលិតស្ករស​ នឹងមានការធ្លាក់ចុះប្រហែល២% ឬស្មើនឹង៣.៥លានម៉ែត្រតោនក្នុងចន្លោះឆ្នាំ២០២៣ និង២០២៤នេះ។

មូលហេតុដែលនាំឱ្យអាស៊ីធ្លាក់ទៅក្នុងអតិផរណា​នៃតម្លៃចំណីអាហារម្តងទៀតនោះគឺ​ កត្តាអាកាសធាតុ ការធ្លាក់ចុះនៃសង្វាក់ផលិតកម្ម និងការនាំចូល និងវិធានការកម្រិតការនាំចេញ។​

១. កត្តាអាកាសធាតុ

តាមរយៈរបាយការណ៍នៃឆ្នាំ២០២២របស់អង្គការឧតុនិយមពិភពលោក​ (World Meteorological Organization “WMO”) បានឱ្យដឹងថា ទ្វីបអាស៊ីកំពុងស្ថិតក្នុងបញ្ហាកម្តៅយ៉ាងគ្រោះថ្នាក់ ដោយសន្ទុះនៃកំណើនកម្តៅនៅទ្វីបអាស៊ីមានល្បឿនលឿន ដែលសន្ទុះនៃកំណើនកម្តៅក្នុងអំឡុងឆ្នាំ ១៩៩១-២០២២ នេះលឿនជាងសន្ទុះនៃកំណើនកម្តៅក្នុងអំឡុងឆ្នាំ ១៩៦១-១៩៩០ ដល់ទៅ២ដងឯណោះ។ ជាឧទាហរណ៍ដូចជាគ្រោះរាំងស្ងួតក្នុងប្រទេសចិន។ តាមរយៈការរាយការណ៍របស់លោក​ “Petteri Taalas” ដែលលោកជាអគ្គលេខាធិការនៃអង្គការឧតុនិយមពិភពលោក​ បានឱ្យដឹងថាគ្រោះរាំងស្ងួតបានអូសបន្លាយពេលយូរជាងពេលអតីតកាល ដែលនាំឱ្យធនធានទឹក និងការផ្គត់ផ្គង់ថាមពលក្នុងវិស័យកសិកម្មរបស់ប្រទេសចិនក៏ត្រូវជួបបញ្ហា។ លោកបានបន្ថែមថា បញ្ហានេះក៏បានធ្វើឱ្យសេដ្ឋកិច្ចរបស់ប្រទេសចិនត្រូវខាតបង់ជាង​ ៧.៦ ពាន់លានដុល្លារអាមេរិក។​

ប៉ុន្តែទ្វីបអាស៊ីមិនត្រឹមតែជួបតែគ្រោះរាំងស្ងួត ឬកំណើនកម្តៅនោះទេ តំបន់អាស៊ីក៏ជួបនឹងគ្រោះធម្មជាតិដ៏ទៃដូចជា ទឹកជំនន់ រញ្ជួយដី ខ្យល់ព្យុះជាដើម។ ដូចជាកាលពីថ្ងៃទី១១ ខែសីហា ឆ្នាំ២០២៣ នៅតំបន់ភាគខាងជើងនៃប្រទេសចិនដែលជាតំបន់កសិកម្មផ្នែកដាំដុះដ៏សំខាន់មួយ ត្រូវបានបំផ្លិចបំផ្លាញដោយទឹកជំនន់ ដោយដំណាំជាង ៤ ទៅ ៥ លានតោនត្រូវបានបាត់បង់។ ការខាតបង់ដ៏ធំមួយនេះត្រូវបានចាត់ទុកថាជាកត្តាមួយក្នុងកត្តាដ៏ទៃទៀតដែលបង្កឱ្យមានអតិផរណាតម្លៃចំណីអាហារក្នុងប្រទេសចិន ព្រមទាំងពិភពលោកផងដែរ។​

២. ការធ្លាក់ចុះនៃសង្វាក់ផលិតកម្ម និងការនាំចូល

ការចំណាយសម្រាប់ការរស់នៅរបស់ប្រជាជននៅក្នុងពិភពលោកនេះចេះតែកើនឡើងពីមួយឆ្នាំទៅមួយឆ្នាំ ដែលជានាំឱ្យមានការលំបាកដល់មនុស្សទូទៅជាពិសេសនោះជនក្រីក្រ មិនតែប៉ុណ្ណោះវាក៏ឧបសគ្គដ៏ធំមួយចំពោះប្រទេសមួយដើម្បីធ្វើការអភិវឌ្ឍន៍វិស័យសេដ្ឋកិច្ចរបស់ពួកគេ។​ នៅក្នុងអតីតកាល ប្រាកដណាស់អតិផរណាតម្លៃចំណីអាហារបណ្តាលមកពីបញ្ហាអាកាសធាតុ ឬកំណើនប្រជាជនជាដើម ប៉ុន្តែក្នុងអំឡុងពេល៣ឆ្នាំចុងក្រោយនេះអតិផរណាតម្លៃចំណីអាហារកើនខ្ពស់យ៉ាងខ្លាំងក្លានៅក្នុងទ្វីបអាស៊ីនោះដោយសារមូលហេតុថ្មីបន្ថែមពីលើបញ្ហាអាកាសធាតុ​ និងកំណើនប្រជាជននោះ គឺ ជំងឺCOVID-19  និងសង្គ្រាមរវាងរុស្សី និងអ៊ុយក្រែន ដែលបានប៉ះពាល់ដល់ការនាំចូលទំនិញមួយចំនួនដូចជា ជីសម្រាប់ការដាំដុះ ការឡើងថ្លៃតម្លៃដឹកជញ្ជូន និងចំណីរបស់សត្វកសិកម្មដែលមានជា ពោត ស្រូវសាលី និងសណ្តែកសៀងជាដើម។ ការឡើងថ្លៃតម្លៃចំណីអាហារនេះក៏បានជះឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងដល់ប្រជាជនទូទៅ ជាពិសេសរបបអាហាររបស់ពួកគេដែលត្រូវបានកើនឡើងរហូតដល់៩.១%បើគិតត្រឹមខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២២ ដែលជាការស្រាវជ្រាវរបស់អង្គការចំណីអាហារ និងកសិកម្ម (Food and Agriculture Organization) ​

២.១. ជំងឺCOVID-19 

COVID-19 គឺជាជំងឺរាតត្បាតពាសពេញពិភពលោកដ៏កាចសាហាវមួយ ដែលបានឆក់យកអាយុជីវិតមនុស្សអស់រាប់លាននាក់ និងធ្វើឱ្យសេដ្ឋកិច្ចប្រទេសជុំវិញពិភពលោកជួបវិបត្តិផងដែរ។ មួយវិញទៀតគេកត់សម្គាល់ឃើញថាអតិផរណាតម្លៃចំណីអាហារក្នុងឆ្នាំ២០២០នោះកើនឡើងយ៉ាងគួរឱ្យព្រួយបារម្ភ ព្រោះដំណើរសង្វាក់ផលិតរបស់រោងចក្រ សហគ្រាសស្ទើរគ្រប់ប្រទេសត្រូវបិទទ្វារជាបណ្តោះអាសន្ន។ បើតាមការស្រាវជ្រាវរបស់អង្គការចំណីអាហារ និងកសិកម្ម (Food and Agriculture Organization) អំឡុងពេលតែ២ឆ្នាំ គិតចាប់ពីចុងឆ្នាំ២០១៩ ដល់ចុងឆ្នាំ២០២១ តម្លៃចំណីអាហារបានកើនជាមធ្យមជាង ៣២.៤%។ ម៉្យាងវិញទៀត បើទោះបីក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ននេះប្រទេសភាគច្រើនបានគ្រប់គ្រងការឆ្លងនៃជំងឺនេះ និងបានចរាចរណ៍សេដ្ឋកិច្ចឡើងវិញតាមរយៈការនាំចេញនាំចូល រោងចក្រ សហគ្រាសជាដើម  តម្លៃចំណីអាហារក្នុងទ្វីបអាស៊ីនៅតែមិនថយចុះមកវិញមានតែកើនបន្ថែម (៩.១%​)ដូចបាននិយាយពីខាងលើ។​

២.២. សង្គ្រាមរវាងរុស្សី និងអ៊ុយក្រែន

សង្គ្រាមរវាងរុស្សី និងអ៊ុយក្រែនបានចាប់ផ្តើមតាំងពីថ្ងៃទី២៤ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០២២ និងបានបន្តមកដល់ពេលបច្ចុប្បន្ន។ សង្គ្រាមរវាងប្រទេសមហាអំណាចនៃផលិតផលកសិកម្មនេះបានជះឥទ្ធិពលដល់ប្រទេសជាច្រើនក្នុងអាស៊ី ដោយសារកាលពីមុនសង្គ្រាម ប្រទេសរុស្សី និងអ៊ុយក្រែនជាប្រទេសដែលនាំចេញស្រូវសាលី និងប្រេងផ្កាឈូករ័ត្នដ៏ធំមួយ មួយវិញអ៊ុយក្រែនក៏ជាប្រទេសដែលនាំចេញពោតធំមួយដែរ ដែលមានចំនួនរហូតដល់១៤%នៃតម្រូវការប្រើប្រាស់ទិន្នផលពោតក្នុងពិភពលោក ហើយទាំងពោត និងស្រូវសាលីគឺជាធាតុផ្សំដ៏សំខាន់សម្រាប់ការផលិតចំណីសត្វដែលផ្គត់ផ្គង់ក្នុងតំបន់អាស៊ីនេះ។ ប៉ុន្តែបន្ទាប់ពីសង្គ្រាមកើតឡើងការនាំចេញទំនិញខាងលើរបស់អ៊ុយក្រែនធ្លាក់ចុះ ៤៥%ក្នុងអំឡុងពេលខែមិនា ដល់ឧសភាឆ្នាំមុននេះ។ មួយទៀតនោះ គឺការនាំចូលជីសម្រាប់ដំណាំកសិកម្មក្នុងទ្វីបអាស៊ី ដែលកាលពីមុនប្រទេសរុស្សីជាអ្នកនាំចូលធំជាងគេខាង ជីកសិកម្ម ព្រមទាំងឧស្ម័នធម្មជាតិដែលក៏ជាសារធាតុសំខាន់ការផលិតជីកសិកម្មដែរ។ តែដោយសារសង្គ្រាមជាមួយអ៊ុយក្រែន ព្រមទាំងទទួលរងទណ្ឌកម្មពីសំណាក់អន្តរជាតិដែលទប់ស្កាត់ការនាំចេញរបស់ប្រទេសរុស្សី ធ្វើឱ្យការផ្គត់ផ្គង់ជីកសិកម្ម និងឧស្ម័នធម្មជាតិមិនគ្រប់គ្រង ព្រមទាំងឡើងថ្លៃជាងមុនទៀត។ តាមរយៈការធ្លាក់ចុះ និងអតិផរណានៃជីសម្រាប់ការដាំដុះ និងចំណីរបស់សត្វកសិកម្មទាំងនេះធ្វើឱ្យប៉ះពាល់ដល់ទិន្នផលកសិកម្មដែលត្រូវការជីកសិកម្ម និងសាច់កសិកម្មសម្រាប់ផ្គត់ផ្គង់ប្រជាពលរដ្ឋក្នុងទ្វីបអាស៊ី។

ជាមួយគ្នានោះដែរ ប្រទេសរុស្សី និងអ៊ុយក្រែនក៏ជាប្រទេសដែលផ្គត់ផ្គង់ប្រេងធំមួយក្នុងពិភពលោក ដូចនេះសង្គ្រាមនេះបានធ្វើឱ្យប្រទេសទាំងពីរមិនអាចនាំចេញប្រេងដូចមុនទៀតនោះទេ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះដោយសារប្រេងជាធាតុសំខាន់បំផុតក្នុងដឹកជញ្ជូនជាពិសេសការធ្វើជំនួយលក្ខណៈអន្តរជាតិ ដែលនាំឱ្យផលិតផលដូចជាចំណីអាហារ និងវត្ថុដ៏ទែដែលត្រូវនាំចេញនាំចូលត្រូវឡើងថ្លៃតាមការដឹកជញ្ជូនដូចគ្នា។ បន្ថែមមួយទៀតនោះ ទណ្ឌកម្មរបស់សំណាក់អន្តរជាតិទៅលើរុស្សីក៏បានផ្តល់ផលអាក្រក់ដល់ការដឹកជញ្ជូនតាមកប៉ាល់ដែលធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់សមុទ្រខ្មៅ ដោយកប៉ាល់ដឹកទំនិញទាំងនោះត្រូវប្រើប្រាស់ផ្លូវវាង នាំឱ្យការដឹកជញ្ជូនទំនិញត្រូវចំណាយកាន់តែច្រើន​ ហើយវាក៏ជាមូលហេតុមួយក្នុងមូលហេតុដទៃដែលនាំឱ្យមានអតិផរណាតម្លៃចំណីអាហារ។

៣. វិធានការកម្រិតការនាំចេញ

វិធានការកម្រិតការនាំចេញ គឺជាយន្តការដែលបង្កើត និងអនុម័តដោយថ្នាក់ដឹកនាំរបស់ប្រទេសនីមួយៗទៅលើផ្នែកនាំចេញ ក្នុងគោលបំណងការពារ និងផ្តល់អត្ថិភាពដល់អ្នកប្រើប្រាស់ក្នុងប្រទេស។ ដោយយោង​តាមបាយការណ៍របស់ ធនាគារពិភពលោក “World Bank” ក្នុងអំឡុងត្រឹម៦ខែដំបូងនៃឆ្នាំ២០២២​​មានវិធានការកម្រិតការនាំចេញរហូតដល់ ១៣៥ ដែលបានដាក់ចេញ និងធ្វើឱ្យមានផលប៉ះពាល់សំខាន់ៗចំនួន២ ដូចជាការធ្លាក់លទ្ធភាពផ្គត់ផ្គង់ផលិតផលមួយចំនួនក្នុងទីផ្សារ ជាពិសេសគឺអង្ករ ស្រូវសាលី និងសណ្តែកសៀងជាដើម ហើយនិងទី២ ការឡើងថ្លៃផលិតផលចំណីអាហារដោយសារកង្វះផលិតផលក្នុងទីផ្សារនឹងឯង។ ក្នុងចំណោមវិធានការទាំងអស់ មានវិធានការចេញពីប្រទេសមួយចំនួនដែលមានផលប៉ះពាល់ទៅលើទីផ្សារពិភពលោកជាងគេ ព្រោះដោយសារប្រទេសទាំងនោះធា្លប់តែជាប្រភទដ៏សំខាន់បំផុតក្នុងការផ្គត់ផ្គង់ទីផ្សារវត្ថុទាំងនោះ។​ ប្រទេសឥណ្ឌាដែលនាំចេញ ស្រូវទៅកាន់ទីផ្សារអន្តរជាតិសរុបប្រហែល​ ៣៣ ភាគរយ ហើយកាលពីអឡុងខែកក្កដា ឆ្នាំ២០២៣ បានចេញវិធានការហាមឃាត់ការនាំចេញស្រូវពីប្រទេសរបស់ខ្លួន។​ ប្រទេស​រុស្សីដែលនាំចេញ ស្រូវសាលីកាន់ទីផ្សារអន្តរជាតិសរុបប្រហែល​ ១៧.៥ ភាគរយ ហើយបានចេញវិធានការហាមឃាត់ការនាំចេញស្រូវសាលីជាបណ្តោះអាសន្នសម្រាប់រយៈពេល ៦ ខែ ដោយគិតចាប់ពីខែធ្នូ ឆ្នាំ២០២៣ រហូតដល់ចុងខែឧសភា ឆ្នាំ២០២៤។​​ ក្រៅវិធានការដែលបានរៀបរ៉ាប់ទាំងនេះ ក៏មានវិធានការដែលបានដាក់ចេញជាបន្តបន្ទាប់ដោយប្រទេសផ្សេងៗទៀត ដែលធ្វើឱ្យជះឥទ្ធិពលដល់ទីផ្សារចំណីអាហារពិភពលោក ទាំងក្នុងវិស័យផលិតកម្ម ការនាំចេញ-នាំចូល និងតម្រូវការរបស់ប្រជាពលរដ្ឋផងដែរ។​